Мұхиттар табиғатының ерекшеліктері. Жаратылыстану, 6 сынып, қосымша материал.

Қосымша 1

Қосымша 2

Мәтін «Мұхиттар»

 Тынық мұхиты. Тынық мұхиты — барлық мұхиттардың ішіндегі ең үлкені және ең көнесі. Оның аумағы 178,6 млн. км². Мұхитты тұңғыш рет 1519 жылы Фернан Магеллан жүзіп өтті. Үш ай бойы Ф. Магеллан кемелері, бірде-бір дауылға түспеген себептен, Магеллан оны Тынық мұхиты деп атап кеткен. Мұхит флора мен фаунаға бай. Онда жануарлардың 100 мыңға жуық түрі бар. Тынық мұхит аймағында алып дауылдар болады. Алып толқындардың орташа жылдамдығы шамамен сағатына 750 км болуы мүмкін. Тынық мұхитта, тереңдігі 10 км-ден асатын бірнеше шұңғымалар бар. Бұл атақты Мариан, Филиппин және Тонга шұңғымалары. Ғалымдар мұндай тереңдікте өмір сүретін жануарлардың 20 түрін анықтаған. Мұхитта жанартаулар өте көп.

 Атлант мұхиты. Шығысында Еуропа мен Африканың, батысында Солтүстік және Оңтүстік Американың, оңтүстігінде Антарктиданың аралығында орналасқан. Солтүстігінде Дейвис, Дат бұғаздарымен және Солтүстік Мұзды мұхитпен, оңтүстік-шығысында Африка мен Антарктида аралығында Үнді мұхитымен, оңтүстік-батысында Дрейк бұғазы арқылы Тынық мұхитпен жалғасады. Мұхиттың теңіздермен қоса есептегендегі жалпы аумағы 91,7 млн. км², орташа тереңдігі 3597 м. Терең шұңғымалар арал доғаларын жиектей орналасқан (ең тереңі Пуэрто-Рико шұңғымасы, 8742 м) және олар бір-бірінен су астындағы үстірттермен, қыраттармен, жоталармен бөлінген. Мұхит түбінде, негізінен, жасыл және қызыл қоңыр балдырлар өседі. Суық және қоңыржай белдеуінде сүт қоректілерден – кит пен жарғақаяқтылар, балықтардан – майшабақ, нәлім және қамбала кездеседі. Тропиктік белдеуде кашалот, теңіз тасбақасы, акула, ұшқыш балықтар, краб, медуза, радиолярийлер тараған. Құстардан фрегат, альбатрос, пингвин, т.б. мекендейді.

 Үнді мұхиты. Үнді мұхиты — Жер шарындағы аумағы жөнінен Тынық және Атлант мұхиттарынан кейінгі үшінші мұхит. Көпшілік бөлігі оңтүстік жарты шарда, Азия, Африка, Австралия және Антарктида құрлықтарының аралығында. Солтүстігінде Бенгал және Парсы шығанақтары, Арабия теңізі құрлыққа бойлай еніп жатады. Аралдары біршама аз. Мұхиттың шекарасында ғана ірі аралдар бар. География ғылымы үшін Үнді мұхиты жөніндегі мәліметтер Васко да Гаманың жүзген уақытынан (1497-1499 жж.) бері жинала бастады. Ауданы теңіздерімен қоса есептегенде 76,17 млн. км², орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 7729 м (Зонд шұңғымасы). Үнді мұхит тропиктік және оңтүстік қоңыржай белдеулерді алып жатыр. Маржан құрылыстарында түрлі омыртқасыздардың аса бай фаунасының өкілдері: губкалар, құрттар, крабтар, ұлулар, т.б. мекендейді. Жағалаудың көп жерін мангр тоғайлары алып жатыр. Мұхит жануарларының негізгі массасын конепода шаяндары құрайды (түрі 100-ден астам). Басқа омыртқасыздардан қанат аяқты ұлулар, медузалар, т.б. жаппай тараған. Балықтардан ұшар балық, тунец, желкен балық көп, түрлі акулалар, теңіз жыландары, теңіз тасбақасы, ірі теңіз сүтқоректілері (кит, ескек аяқтылар), құстардан альбатрос, фрегат пингвиннің бірнеше түрі тіршілік етеді.

 Солтүстік Мұзды мұхит. Солтүстік Мұзды Мұхит — Жер шарындағы аумағы жөнінен ең кіші мұхит. Ауданы 14,75 млн. км². Орташа тереңдігі 1225 м, ең терең жері – 5527 м. Солтүстік Мұзды мұхиттың суық бөліктеріне қатал климаттық жағдайларды: белуга, поляр аюы, морж, мөр төзімді жануарлар мекендейді. Солтүстік Еуропалық бассейндегі неғұрлым қолайлы сулар арқасында жануарлар әлемі әр түрлі болып келеді. Сол жерде қазір жойылып кету қауіпінде тұрған гренландиялық киттер өмір сүреді. Өмірлік процестердің баяу ағымы Солтүстік Мұзды мұхит тұрғындарында ұзақ өмір сүргіштік қабілетін дамытты. Гренландиялық кит әлемдегі ең ұзақ өмір сүретін жануар болып табылады.

Ақпарат көздері:https://zhazar.kz/3172-2/

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%82_%D0%BC%D2%B1%D1%85%D0%B8%D1%82%D1%8B

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D0%BD%D0%B4%D1%96_%D0%BC%D2%B1%D1%85%D0%B8%D1%82%D1%8B

https://zhazar.kz/%D1%81%D0%BE%D0%BB%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D0%BC%D2%B1%D0%B7%D0%B4%D1%8B-%D0%BC%D2%B1%D1%85%D0%B8%D1%82-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D3%99%D0%BB%D1%96%D0%BC%D0%B5%D1%82/