Алқабилер соты ұғымы және оның қызметінің негіздері. Құқық негіздері, 11 сынып, дидактикалық материал.

1- топ Алқабилердің қатысуымен қаралатын қылмыстық істер. Сот құрамы.

  Алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізу қылмыстық істерді қарауға және шешуге халық өкілдерін тарту болып табылады. Бұл жерде сот құрамы бір жағынан қылмыстық оқиғаның болған немесе болмағанын анықтау және қылмыс болған жағдайда жаза тағайындау мәселелерін шешуге құқық берілген кәсіпқой емес алқабилерден, екінші жағынан барлық мәселені құқықтық тұрғыдан шешуге құқылы кәсіпқой судьядан тұрады. Алқаби - санасы заң қағидаттарының ықпалынан тәуелсіз, қылмыс жасаған адамның кінәлілігі немесе кінәлі еместігі туралы шешім қабылдаған кезде тек ар-ұятты, әділдікті және өзінің сенімін басшылыққа алатын алқа құрамына қылмыстық істер жүргізу заңының талабына сай іріктеліп алынған адам.

  Алқабилердің қатысуымен іс жүргізу Қазақстан Респбуликасының Қылмыстық кодексінде өлім жазасы немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру көзделген қылмыстық істер бойынша қаралуға жатады.

631-бап. Істердің алқабилер қатысатын сотқа соттылығы

      1. Сот:

      1) төтенше ахуал жағдайларында және жаппай тәртіпсіздіктер барысында жасалған адам өлтіру;

      2) бейбітшілікке және адамзат қауіпсіздігіне қарсы, конституциялық құрылыстың негіздеріне және мемлекеттің қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар;

      3) террористік және экстремистік қылмыстар;

      4) соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында жасалған әскери қылмыстар;

      5) қылмыстық топ құрамында жасалған қылмыстар туралы істерді қоспағанда, аса ауыр қылмыстар туралы істерді алқабилердің қатысуымен қарайды

632-бап. Алқабилер қатысатын сот құрамы

      Қылмыстық iстер жөнiндегi мамандандырылған ауданаралық сотта және қылмыстық iстер жөнiндегi мамандандырылған ауданаралық әскери сотта алқабилер қатысатын сот бiр судьяның және он алқабидiң құрамында әрекет етедi

Законодательство Республики Казахстан о присяжных заседателях основывается на Конституции Республики Казахстан и состоит из Конституционного закона Республики Казахстан "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан", Уголовно-процессуального кодекса, настоящего Закона и иных нормативных правовых актов Республики Казахстан.

Статья 4. Списки кандидатов в присяжные заседатели

      1. В целях обеспечения участия граждан Республики Казахстан в процессе отбора присяжных заседателей местными исполнительными органами ежегодно к 1 декабря года, предшествующего году, в котором будет производиться отбор кандидатов в присяжные заседатели, составляются первичные, единые и запасной списки кандидатов в присяжные заседатели.

      2. Местные исполнительные органы вправе запрашивать у государственных органов, организаций и граждан информацию, необходимую для проверки соответствия граждан требованиям к кандидатам в присяжные заседатели, установленным статьей 10 настоящего Закона. Ответы на запросы местных исполнительных органов должны быть направлены в их адрес не позднее трех рабочих дней со дня получения.

      3. Списки кандидатов в присяжные заседатели составляются в алфавитном порядке. В списках указываются фамилия, имя, отчество, год рождения (в возрасте двадцати пяти лет - дополнительно день и месяц) и место жительства кандидата в присяжные заседатели.

2-топ

Алқабилердің қатысуымен іс жүргізудің маңызды ерекшеліктері

 Бұл орайда айыпталушыға, сотталушыға өлім жазасы немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру көзделген қылмыс жасағаны туралы айып тағылса, ол қылмыстық-процестік кодексінің талаптарына сай сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында және де алдын ала тыңдауды өткізу аяқталғанға дейін өзіне қатысты қылмыстық істі алқабилердің қатысуымен өткізу туралы өтінішін беруге құқылы. Осындай өтініш беріліп, оны қолдаған жағдайда міндетті түрде қылмыстық іс алқабилердің қатысуымен қаралады.

  Қылмыстық іс бойынша сотталушының істі алқабилердің қатысуымен қарау туралы өтінішхатының болуына немесе болмауына қарамастан міндетті түрде алдын ала тыңдау өтікізіледі. Егер сотталушы өз ісін алқабилер қатысатын сотқа қарату туралы өз өтінішхатын растаса, онда судья осы өтінішхатты қанағаттандыру туралы шешім қабылдайды, бұл ретте басқа сотталушылардың пікірі ескерілмейді және мемлекеттік айыптаушы, жәбірленуші, сотталушы және оның қорғаушысы мәлімдеген басқа өтінішхаттарды қарауға көшеді. 

 Төрағалық етушімен сот талқылауына қатысу үшін алқабиге кандидаттарды іріктеу өткізіліп, яғни алқабиге кандидаттарды істі қарауға қатысудан босату, өздігінен бас тарту және қарсылық білдіру туралы мәселелері шешіліп, істі қарайтын алқабилер құрамын құрады. Алқабилер сот процесінде сотта қаралатын дәлелдемелерді зерттеуге қатысып, төрағалық етуші арқылы сұрақтар қойып, сот тергеуіндегі барлық әрекеттерге қатысуға толық мүмкіншілігі бар. Сонымен қатар, төрағалық етуші алқабилерді дәлелдемелер ретінде жарамсыз нақты деректермен таныстыруға тиіс емес, егер сот талқылауы барысында дәлелдемелер ретінде жарамсыз нақты деректер табылса, оларды дәлелдемелер қатарынан алып тастау туралы мәселені алқабилердің қатысуынсыз шешеді.

 Мемлекеттік айыптаушы айыптау актісінің қарар бөлімін жария еткен кезде сотталушының сотталғандық фактілері туралы еске салуға құқылы емес. Сотталушының бұрынғы сотталғандығына байланысты, оны құнықпа маскүнем немесе нашақор деп тану туралы мән-жайлар, сондай-ақ алқабилердің сотталушыға қатысты теріс түсінігін туғызуға ықпал ететін өзге де мән-жайлар алқабилердің қатысуынсыз зерттеледі

Кандидатам, включенным в предварительный список, не позднее чем за семь суток до начала судебного разбирательства вручаются извещения с указанием даты и времени прибытия в суд. Важно отметить, что граждане, получившие извещение, обязаны явиться в суд для участия в процедуре отбора присяжных заседателей. В день, когда проходит отбор кандидатов в коллегию присяжных заседателей явившихся граждан ждет многоступенчатый отбор, который состоит из освобождения председательствующим кандидатов в присяжные заседатели от участия в рассмотрении дела, разрешения вопросов о самоотводе; разрешения вопросов об отводе и немотивированного отвода кандидатов в присяжные заседатели. Если в суд явилось менее двадцати пяти вызванных кандидатов в присяжные заседатели либо их осталось менее семнадцати после освобождения некоторых из них от участия в судебном разбирательстве или после удовлетворения председательствующим судьей самоотводов и отводов, председательствующий дает распоряжение секретарю судебного заседания о пополнении состава кандидатов в присяжные заседатели недостающим числом из запасного списка. В этом случае в судебном заседании объявляется перерыв для вызова запасных кандидатов в присяжные заседатели. Важно соблюдать правило, что одно и то же лицо не может участвовать в судебных заседаниях в качестве присяжного заседателя более одного раза в год. Коллегия присяжных, образуется путем жеребьевки в составе десяти присяжных заседателей основного состава (образующих состав коллегии присяжных заседателей) и двух запасных. Для этого председательствующий опускает в урну билеты с указанием фамилий неотведенных кандидатов в присяжные заседатели, перемешивает их и по одному вынимает двенадцать билетов, оглашая каждый раз указанную в билете фамилию кандидата в присяжные заседатели.При этом первые десять отобранных путем жеребьевки присяжных заседателей считаются присяжными заседателями основного состава, а два последних – запасными

 3-топ

 Сот талқылауына қатысу үшін алқабиге кандидаттарды алдын ала кездейсоқ таңдау тәртібі жүргізіледі.

  Судья істі алқабилер қатысатын соттың қарауына тағайындау туралы қаулы шығарылғаннан кейін сот отырысының хатшысына саны қаулыда көрсетілген алқабиге кандидаттарды алқабиге іріктеу үшін олардың сот отырысына келуін қамтамасыз ету туралы өкім береді.

  Басты сот талқылауы тағайындалғаннан кейін төрағалық етушінің өкімі бойынша сот отырысының хатшысы соттағы бірыңғай және қосалқы (жылдық) тізімдерден алқабиге кандидаттарды алдын ала кездейсоқ таңдауды жүргізеді. Бір сол адам сот отырыстарына алқаби ретінде жылына бір реттен артық қатыса алмайды. Хабарлама алған азаматтар алқабилерді іріктеу рәсіміне қатысу үшін сотқа келуге міндеттіАлқабилердің тізімдерін жасау кезінде жиырма бес жасқа толмаған, өтелмеген не алынбаған сотталғандығы бар, сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп таныған адамдар, судьялар, прокурорлар, тергеушілер қызметшілер мен әскери қызметшілер, сондай-ақ, құқық қорғау органдарының қызметкерлері, наркологиялық немесе психоневрологиялық диспансерде тұрған есепте тұрған адамдар енгізілмейді. Алқабиге кандидаттардың тізімдеріне азаматтарды енгізуде шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге мән-жайлар бойынша қандай да бір шек қоюға жол берілмейді.Сонымен қатар, алқабиге кандидаттардың тізімдерінен, қылмыстық іс бойынша сот ісі жүргізілетін тілді білмейтін адамдар, өздерінің жазбаша өтініші бойынша алып тасталады.

2) алқабиге кандидат — Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексiне сәйкес кейiннен алқабилердi iрiктеу рәсiмiне қатысу үшiн алқабиге кандидаттардың тiзiмiне енгiзiлген Қазақстан Республикасының азаматы;

3) алқабиге кандидаттардың алдын ала тiзiмi — азаматтарды кездейсоқ таңдау рәсiмiн жүргiзу үшiн негiз болатын, алқабиге кандидаттардың алдын ала бастапқы немесе алдын ала қосалқы тiзiмi;

4) алқабиге кандидаттардың бастапқы тiзiмi — алқабиге кандидаттардың бiрыңғай тiзiмiн жасау кезiнде негiз болатын, ауданнан (облыстық маңызы бар қаладан) алқабиге кандидаттардың тiзiмi;

5) алқабиге кандидаттардың бiрыңғай тiзiмi — азаматтардың тиiстi облыстық және оған теңестiрiлген сот төрағасы айқындайтын санын қамтитын, облыстан (республикалық маңызы бар қаладан, астанадан) алқабиге кандидаттардың негiзгi тiзiмi;

6) алқабиге кандидаттардың қосалқы тiзiмi — алқабиге кандидаттардың бiрыңғай тiзiмiнiң ресурстарын пайдаланғаннан кейiн алқабилердi iрiктеу рәсiмiне алқабиге кандидаттарды тартуға арналған, облыс орталығында (республикалық маңызы бар қалада, астанада) тұрақты тұратын азаматтар қатарынан алқабиге кандидаттардың тiзiмi;

7) алқабиге кандидаттардың қосымша тiзiмi — алқабиге кандидаттардың бiрыңғай және қосалқы тiзiмдерiнiң ресурстары болмаған жағдайда жасалатын облыстан (республикалық маңызы бар қаладан, астанадан) алқабиге кандидаттардың тiзiмi;

8) кездейсоқ таңдау — iрiктеудiң кездейсоқтығын қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн технологияларды пайдалана отырып, алқабиге кандидаттардың алдын ала тiзiмiнен азаматтарды iрiктеу;

9) облыстық және оған теңестiрiлген соттың қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшiн қажеттi азаматтар саны — соттардың алқабилердiң қатысуымен қарауына жататын iстердiң жылдық орташа саны негiзiнде белгiленетiн азаматтардың болжамды саны.

Незнание присяжными обстоятельств дела является главным условием их участия. Это гарантирует, что у присяжного еще до судебного рассмотрения дела не сформировалось предвзятое мнение в отношении обвиняемой или пострадавшей стороны уголовного дела. Во-вторых, председательствующий освобождает от исполнения обязанностей присяжного заседателя по делу всякого кандидата в присяжные заседатели, чья объективность вызывает обоснованные сомнения вследствие оказанного на это лицо незаконного воздействия, наличия у него предвзятого мнения, знания им обстоятельств дела из непроцессуальных источников, а также по другим причинам, указывающим на возможную необъективность кандидата в присяжные заседатели при его участии в рассмотрении дела в качестве присяжного заседателя. В-третьих, скамья присяжных заседателей должна быть отделена от присутствующих в зале судебного заседания и расположена, как правило, напротив скамьи подсудимых. Это гарантирует защиту от недозволенных контактов одной из сторон процесса с присяжными и оказания влияния на мнение присяжных. В-четвертых, коллегия постоянно присутствуют при судебном разбирательстве в зале судебного заседания и непосредственно участвует в изучении доказательств, представленных сторонами, за исключением случаев, предусмотренных законом. В-пятых, присяжные принимают присягу, где торжественно клянутся исполнять свои обязанности честно и беспристрастно, принимать во внимание все рассмотренные в суде доказательства, доводы, обстоятельства дела, разрешать дело по своему внутреннему убеждению и совести, как подобает свободному гражданину и справедливому человеку. В-шестых, не подлежат исследованию с участием присяжных заседателей обстоятельства, связанные с прежней судимостью подсудимого, о признании его хроническим алкоголиком или наркоманом, а также иные обстоятельства, способные вызвать в отношении подсудимого предубеждения присяжных заседателей

4 топ

1. Алқаби:

1) өзiнiң iшкi нанымы бойынша iстiң мән-жайын өз бетiнше бағалауға және алқабилер алқасының алдына қойылатын сұрақтарға жауап беруге мүмкiндiк алу үшiн сотта қаралатын дәлелдемелердi зерттеуге қатысуға;

2) процеске қатысушыларға төрағалық етушi арқылы сұрақтар қоюға;

3) заттай дәлелдемелердi, құжаттарды тексерiп қарауға, жердi және үй-жайларды тексерiп қарау iсiне, сот тергеуiндегi барлық басқа да iс-әрекеттерге қатысуға;

4) төрағалық етушiге заңнама нормаларын, сондай-ақ сот отырысында жария етiлген құжаттардың мазмұнын және iске қатысты, өзiне түсiнiксiз басқа да мәселелердi түсiндiрудi сұрап өтiнiш жасауға;

5) сот отырысы кезiнде жазбалар жасауға құқылы.

2. Алқаби:

1) сот отырысында тәртiп сақтауға және төрағалық етушiнiң заңды өкiмдерiне бағынуға;

2) алқабидiң мiндеттерiн атқару үшiн, сондай-ақ, егер сот отырысында үзiлiс жарияланған немесе iстi тыңдау кейiнге қалдырылған жағдайда, сот талқылауын жалғастыру үшiн сот көрсеткен уақытта келуге;

3) сотқа келуге мүмкiндiгi болмаған жағдайда, төрағалық етушiге келмеудiң себептерi туралы алдын ала хабарлауға мiндеттi.

 Алқабилер қатысатын соттың шешуіне жататын сұрақтарды талқылау және тұжырымдау уақытында алқабилер сот отырысы залынан шығырылады. Қазақстан Респбуликасының Қылмыстық кодексінің 654 бабына сәйкес, алқабилер қатысатын соттың шешуіне іс-әрекеттің орын алғаны дәлелденді ме; бұл іс-әрекетті сотталушының жасағаны дәлелденді ме; бұл іс-әрекеттің жасалуына сотталушы кінәлі ме, - деген үш негізгі сұрақ қойылады. Сотталушының кінәлілігі туралы негізгі сұрақтан кейін кінәлілік дәрежесін арттыратын немесе төмендететін не оның сипатын өзгертетін, сотталушыны жауаптылықтан босатуға әкеп соқтыратын осындай мән-жайлар туралы жекеше сұрақтар қойылуы мүмкін. Жарыссөз аяқталғаннан және сұрақтар тұжырымдалғаннан кейін судья және негізгі алқабилер үкім шығару үшін кеңесу бөлмесіне кетеді. Алқабилер қатысатын сотта қылмыстық істі тоқтату туралы қаулы шығарылады және қылмыстық іс ақтау үкімін немесе айыптау үкімін қабылдаумен аяқталады.

 Аса ауыр санаттағы қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу аяқталған кезде тергеуші айыпталушыны іс материалдарымен таныстыру кезінде оған соттың оның ісін алқабилердің қатысуымен қарауы туралы өтініш беру құқығын түсіндіреді. Сонымен қатар, мұндай өтінішті айыпталушы сотта алдын ала тыңдау жүргізген кезде де мәлімдеуге құқығы бар және бұндай өтініш міндетті түрде қанағаттандырылуы тиіс. Яғни, өзіне қатысты қылмыстық істі алқабилердің қатысуымен немесе онсыз судьяның қарауы туралы шешімді айыпталушының өзі қабылдайды

 Алқаби істі тыңдау кезінде сот отырысының залынан кетуге; істі тыңдау кезінде сот құрамына кірмейтін адамдармен төрағалық етушінің рұқсатынсыз іс бойынша сөйлесуге; істі қарау барысында мәліметтерді сот отырысынан тыс жинауға; жабық сот отырысына қатысуына байланысты өзіне белгілі болған мәнжайлар туралы мәлеметтерді жария етуге, сондай-ақ, кеңесу бөлмесінің құпиясын құқылы емес.

 Егер алқаби өз міндеттерін атқармаса, сондай-ақ, осы бапта көзделген шектеулерді сақтамауы Қазақстан Республикасының заңында белгіленген жауаптылыққа, сондай-ақ, төрағалық етушінің алқабиді істі қарауға одан әрі қатысудан шеттету мүмкіндігіне әкеп соғады.

 Осы алқабилердің қатысуымен сот тергеуі, сот жарыссөзі өткен соң судья негізгі он алқабимен бірге кеңесу бөлмесіне бөлінеді. Өздеріне түсініксіз мәселелер бойынша алқабилер судьядан түсінік ала алады. Кеңесу бөлмесінде алқаби судьямен тең дауыс беріп отырып, сот әділдігін, іс бойынша шешім шағарылады. Демек, алқаби судьямен тең дауыс бере отырып, сот әділдігін жүзеге асырады. Бұл халықтың сот төрелігіне қатысудың айқын көрінісі болып табылады.

      3. Из списков кандидатов в присяжные заседатели исключаются по их письменному заявлению:

      1) лица, не владеющие языком, на котором ведется судопроизводство по уголовному делу;

      2) лица, не способные в силу своих физических или психических недостатков исполнять обязанности присяжных заседателей;

      3) лица старше шестидесяти пяти лет;

      4) священнослужители.

1. Присяжный заседатель имеет право:

      1) участвовать в исследовании рассматриваемых в суде доказательств с тем, чтобы получить возможность самостоятельно по своему внутреннему убеждению оценить обстоятельства дела и дать ответы на вопросы, которые будут поставлены перед коллегией присяжных заседателей;

      2) задавать через председательствующего вопросы участникам процесса;

      3) участвовать в осмотре вещественных доказательств, документов, в производстве осмотров местности и помещения, во всех других действиях в судебном следствии;

      4) обращаться к председательствующему за разъяснениями норм законодательства, а также содержания оглашенных в судебном заседании документов и по другим непонятным для него вопросам, относящимся к делу;

      5) делать письменные заметки во время судебного заседания.

      2. Присяжный заседатель обязан:

      1) соблюдать порядок в судебном заседании и подчиняться законным распоряжениям председательствующего;

      2) являться в указанное судом время для исполнения обязанностей присяжного заседателя, а также для продолжения судебного разбирательства в случае, если объявляется перерыв в судебном заседании или слушание дела откладывается;

      3) в случае невозможности явиться в суд заранее оповестить председательствующего о причинах неявки.

      3. Присяжный заседатель не вправе:

      1) отлучаться из зала судебного заседания во время слушания дела;

      2) вступать в контакт во время слушания дела по делу с лицами, не входящими в состав суда, без разрешения председательствующего;

      3) собирать сведения в ходе разбирательства дела вне судебного заседания;

      4) разглашать сведения об обстоятельствах, ставших ему известными в связи с его участием в закрытом судебном заседании, а также нарушать тайну совещательной комнаты.

Это порядок проведения совещания и голосования в совещательной комнате, который предусматривает, что коллегия присяжных заседает и выносит решение по делу с участием председательствующего по делу судьи. Эксперты полагают, что это требование позволяет судьям, как более профессиональным участникам голосования по делу оказывать влияние на мнение непрофессиональных судей - граждан. Именно поэтому все чаще в Казахстане обсуждается вопрос о переходе на классическую модель суда присяжных, когда коллегия присяжных совещается и голосует самостоятельно, без участия профессиональных судей. Такая модель уже долгие год работает в Великобритании, США и России и заслужила доверие у населения и судебной системы этих стран.