Оралхан Бөкейдің «Атау кере» романы. Қазақ әдебиеті, 11 сынып, дидактикалық материал. 17 сабақ.

ҒТАРМ 02.15.61

Есім Ғ.1, Оралбай Қ.2

1ф.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА академигі, Қазақстан, Астана қ. 2Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің докторанты, Қазақстан, Астана қ., e-mail: oral-kz.@indox.ru

ҚҰНДЫЛЫҚТАР ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ

АДАМ МЕН ӘЛЕМ БОЛМЫСЫНДАҒЫ ОРНЫ

 Бұл мақалада құндылық мәселесіне жасалған талдау және «құндылық» категориясын зерттеу әдіснамасының негізіне айналған пайымды тұжырымдамалар ұсынылып отыр. Құндылықтың мәнін анықтап білу адам және қоғам болмысының табиғатын аңғару үшін аса маңызды. Қоғамдағы белең алатын белгілі бір құбылыс өздігінен құндылыққа айналмайды. Ол тек әлемнің немесе белгілі бір әлеуметтік-мәдени қауымдастықтың, жеке тұлғаның біртұтас бейнесінің бір элементі ретінде ғана құндылық болып табылатындығы баяндалады. Құндылықтардың әрекеттесуі әрекеттесу субъектілері, құндылық тасымалдаушы объектілері, құндылықтардың мәні мен құндылықтардың өздерінің өзара араласуы болып табылады. Осы элементтер бір-бірімен байланысады және олардың осындай ажырамас байланыстан тыс болуы мүмкін еместігі сөз болады. Құндылықтар мәселесінде келісу және пайымдау сияқты екі қарама-қайшы көзқарасты байқауға болады. Тек түрлі аксиологиялық ағымдар мен мектептердің өкілдері ұсынатын «құндылықтар» ұғымының өзімен танысқан кезде ғана құндылықтар теориясының қазіргі күйіне қатысты сын пікірлер байқалады. Құндылықтар туралы көптеген ұғымдар мен көріністердің ішінен бірқатар ортақ қасиеттерді атап өтуге болады: құндылық – жеке тұлға үшін немесе бір топ тұлғалар үшін тиісті идея ретінде мәні бар немесе екеуінің де қос жиынтығы ретіндегі нақтылықтың объектісі (затты немесе затты емес) ретінде сипатталады; құндылықтарға қатысты экзистенционалды және метафизикалық екі түрлі көзқарастар қалыптасқан және этикалық көзқарастың негізінде Жақсылық пен Жамандық ұғымдары қаланған, соның шеңберінде адамның құндылықтарға иелік етуі жөніндегі мінез-құлықты сипаттайтын өзін-өзі дәлелдей алатын жеткілікті болмыстар дәйектеліп, қамтылған деуге болады.

 Түйін сөздер: құндылық, игілік, тұлға, адам, ата, әке, бала, мәдениет, жаһандану, ұрпақтар сабақтастығы, қоғамдық қатынастар.

Yesym G.1, Kabul O.2

1doctor of Philosophical Sciences, Professo r, Academician of NAS of RK, Kazakhstan, Astana 2Doctoral condidate of Eurasian national university named after L.N. Gumilev, Kazakhstan, Astana, e-mail: oral-kz.@indox.ru

The nature of values and their place in human life and the world

 This article presents an analysis of the problem of values and considered insights, which became the basic methodology of research in the category of «value». Determining value is very important to recognize the nature of human nature and society. A certain unfolding phenomenon in the society itself is not transformed into value. The article says that it is valuable only as one element of a whole image of the world or of a particular socio-cultural community and the individual. The interaction of values is the relationship of the subjects of interaction, objects are carriers of values, values values and the values themselves. These elements are interlinked and they cannot stay outside of this close connection. In the issue of values, you may notice two such opposing views of the consent and reasoning. Only when familiarity with the concept of «values» offered by representatives of various axiological movements and schools, it is possible to notice the criticism on the current state of the theory of values. We can note a number of common qualities among the majority of the concepts and manifestations of values: a value is

© 2017 Al-Farabi Kazakh National University

Құндылықтар табиғаты және адам мен әлем болмысындағы орны

characterized as having a value of the corresponding ideas for individuals or groups of individuals or as an object of precision (subject or abstract) of the aggregate of both; relative values formed two different existential and metaphysical opinion and on the basis of ethical opinion formed concepts of Good and Evil, it can be argued that in this framework, is defined and covered by a sufficient number of entities which can prove themselves, characterize the behavior of the person toward possession of the values.

 Key words: Values, benefits, personality, people, culture, globalization, transformation of values, society, public relations.

Гарифолла Е.1, Кабул О.2

1д.ф.н., профессор, академик НАН РК, Казакстан, г. Астана 2докторант, Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Казакстан, г. Астана, e-mail: oral-kz.@indox.ru

Природа ценностей и их место в жизни человека и мира

• •  данной статье представлены анализ проблемы ценности и рассудительные выводы, ставшие основой методологии исследования категории «ценность». Определение значения ценности очень важно для распознания природы сущности человека и общества. Определенное разгоревшееся в обществе явление само по себе не превращается в ценность. В статье говорится
• том, что оно является ценностью только как один из элементов целого образа мира или определенного социально-культурного сообщества, личности. Взаимодействие ценностей является взаимосвязью субъектов взаимодействия, объектов носителей ценностей, значения ценностей и самих ценностей. Эти элементы связаны между собой и невозможно их нахождение вне этой неразрывной связи. В проблеме ценностей можно заметить два таких противоположных взгляда, как согласие и рассуждение. Только при знакомстве с самим понятием «ценности», предлагаемым представителями различных аксиологических течений и школ, можно заметить критику относительно современного состояния теории ценностей. Можно отметить ряд общих качеств среди большинства понятий и проявлений о ценностях: ценность характеризуется как имеющее значение соответствующей идеи для личности или группы личностей или как объект точности (предметной или безпредметной) совокупности обоих; относительно ценности сформированы два разных экзистенциональных и метафизических взгляда и на основе этического взгляда сформированны понятия Добро и Зло, можно утверждать, что в этих рамках определено и охвачено достаточное количество сущностей, могущих доказать себя, характеризующих поведение человека относительно владения ценностями.

 Ключевые слова: ценности, блага, личность, человек, культура, глобализация, трансформация ценностей, общество, общественные отошения.

 Құндылықтар мәселесі гуманитарлық ғы­лым салалары мен философияның ең басты зерт­теу нысандарының бірі болғандықтан маңызды­ лыққа ие. Сондықтан да құндылықтардың мә­ нін пайымдау үшін құндылықтар болмысының бастапқы негізіне көз жүгірту керек.

 Жаңа дәуірде пайда болған құндылықтарға қатысты «ғылым ұғымына қатысты қатаң көзқарас қалыптасқан және діни-дүниетаным­ дық қағидаттар өз пәрменділігін, айқындылы­ ғын жоғалтқан» [1, 30 б.].

 Орта ғасырдағы діни дүниетанымның құл­ дырауы барысында біртұтас әлемді қабылдау үрдісі және адамның әлемдегі өз орнын, тіршілігінің мәнін пайымдау толығымен жой-ылып, оның өз мінез-құлқын реттеудің ішкі және сыртқы ақиқатқа жатқызылу үрдісінен қол үзілді. Сондықтан да адамның рухани өмірінде пайда болған бостық әлем көрінісін, адамның дүниетанымын объективті және субъективті шынайылыққа негізделген ғылыми пайым-

дау қағидаттары тұрғысынан адамның ақыл-ойы арқылы толықтырылады деген тұжырым жасалған.

 Тек түрлі аксиологиялық ағымдар мен мектептердің өкілдері ұсынатын «құндылық­ тар» ұғымының өзімен танысқан кезде ғана құндылықтар теориясының қазіргі күйіне қатысты сын пікірлердің айтылуы айқын бола-ды. Атап айтар болсақ, кейбір философиялық еңбектерде құндылық болуы тиіс нәрсе құбылыс ретінде ғана айқындалады. Америкалық психо-лог М. Рокич құндылықты адамның белгілі бір көзқараста болып, соған нық сенуін білдіреді деп, өз еңбегінде негіздемелері әралуан санат-тар түрлерін ұсынады. Ал тағы да бір еңбегінде

– құндылықтарға қоршаған орта объектілерінің спецификалық әлеуметтік анықтамалары ре­ тінде түсініктемелер береді. Сонымен қатар, ақиқаттың белгілі бір құбылыстарының әлеу­ меттік және мәдени мәніне сілтеме жасау ретінде­ көрсетіледі. Кей кездері құндылықтар әлеуметтік

• Хабаршы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. №4 (62). 2017

Есім Ғ., Оралбай Қ.

ISSN 1563-0307Journal. Philosophy series. Cultural science series. Political science series. №4 (62). 201733

Құндылықтар табиғаты және адам мен әлем болмысындағы орны

мүлде қайшы келетін белсенді субъект, әлем субстанциясының экзистенционалды орталығы. Аксиологиялық, бағалаушы сипаттағы объект. Аксиологиялық, баға беруші сипаттағы субстан-ция. Адамның міндеті – Тұлға болу – Адамның бүкіл күрделі рухани-жан сезім – тәндік құрамы бірыңғай субъект болып табылады. Тұлға үшін мәні бар құбылыс – тұлға болмысынан тыс субстанцияның, яғни өзінің бір саты жоғары тұратын субстанция болуы өте маңызды. Егер де тұлғадан биік тұратын болмыс болмаса тұлғаның өзін де тұлға ретінде қалыптасты деп айта алмаймыз. Сол кезде тек ру мен қоғамға бағынышты индивидум ұғымы ғана болары сөзсіз, сол кезде табиғат адам болмысынан биік, адам тек табиғаттың бір бөлігіне ғана айналады.

 Ресми білім беру жүйесінде нарық талап-тарына сәйкес техникалық және басқару дағ­

дыларына­, икемділіктеріне мән беріледі. Сол арқылы дәстүрлі академиялық пәндер шет­ тетіледі.

 Ақпараттық технологиялар ақпараттың қарқынды түрде берілуіне қарамай, олардың маңызды бір бөлігінің пайдасы шамалы болып келеді. Қазіргі әлемде адам құқығын қорғау ая-сында қос стандарттар орын алған, бұл батыс мемлекеттерінің сыртқы саясатта өздеріне пай-далы кезде ғана қолданыс табатын құралына ай-налды.

 Сонда жаһанданудың жағымсыз жақтарымен қалай күресу қажет? Саяси ғылымдар докто-ры Зұлпыхар Гаипов оған қарсы тұрар күш

– ұлттық мәдениет деп санайды [6, 32 б.]. «Біздегі кейбір ұлтшылдардың «қазақ құрып бара жатыр» деген ешбір дәлелсіз байбаламда-ры қарапайым халықты уайымға салып қояды. Сол арқылы қоғамдық сана қалыптасып жа-тыр. Бүгінде қазақтың ұлттық мәдениеті, тілі мен дініне қара аспанды төндірудің қажеті жоқ. Қазақ қазақ болғалы басынан небір нәубетті жылдар өтті. Қазақ – аласапыран жылдарда да ұлттық құндылықтары жойылмай сақталып келе жатқан бірден бір ұлт. Атырау мен Алтайдың, Қызылжар мен Түркістанның қазақтары ешбір диалектісіз сөйлейді. Ал көрші Өзбекстанның оңтүстігі мен солтүстігі өзбек тілінде сөйлессе де, бір-бірін түсінбейді. Шағын ғана жері бар Қырғызстанның бүгінде оңтүстік пен солтүстік болып қырқысып жатқанын көріп отыр. Бұл жағынан салыстырып қарағанда, Қазақстанда ауызбіршілік те, өзара түсіністік те бар. Ең ба-стысы – тіліміз бен дініміз таза. Қазір «қазақ тілін дамыту үшін» деп ұрандататындар бар. Қазақтың тілі – атам заманнан бері дамып, кемел-

денген тіл. Сондықтан тіліміз ешқашан өлмейді, жойылмайды. Жаһандануға қарсы тұруға қауқар боларлық күш – ұлттық мәдениет. Бұл тұрғыда елімізде «Мәдени мұра» бағдарламасы, «Рухани жанғыру» аясында көптеген шаруа атқарылды. Әлі де атқарылып жатыр. Ұлттық мәдениетті сақтай отырып, рухани жаңаруға ұмтылуда Жапонияның тәжірибесіне сүйенгеніміз дұрыс болар еді. Жапония десе, кез келген адамның көз алдына кимоно, самурайлардың қылышы және керамика елестейді. Дәл осылай бүкіл әлем қазақ дегенде, қымыз, ұлттық киімдеріміз, ұлттық ойындарымызды елестететіндей болу-ымыз керек қой. Мысалы, Жапонияда ұлттық киімдерді тігетін шеберлерге мемлекет тарапы-нан арнайы гранттар бөлінеді. Яғни қарапайым іскерлерді ынталандырып отырады. Бізде де мемлекет тарапынан үлкен қолдау болып жатса, ұлттық құндылықтарымызды заманауи үлгіде жаңғыртуға әбден болады». Әрине, З. Гаиповтың қазақ тілінің патриоттарын «ұлтшыл» деп атаған пікірін құп алмаймыз, алайда ұлттық мәдениет туралы ойы көңілге қонымды екендігін атап өткен жөн [7, 13 б.].

 Құндылықтар жүйелерін трансформациялау міндетін шешу құндылықтар трансформациясы үрдісіне қатыстырылатын объекттің мәнін пай-ымдау қажеттілігіне де тікелей қатысты.

 Құндылықтың болмысын анықтау адам мен қоғам болмысындағы мәнін аңғару үшін қажетті, алайда жеткілікті емес. Иелену мақсатында нақты өмір субъектісінің, не объек­ тісінің маңыздылығын анықтау оның шынайы пайдалылығын немесе зияндығын сипаттамай-ды, кез келген объектіде немесе іс-әрекетте Мейірім де, Жамандық та болуы мүмкін.

 Осы мәселеге талдау жасаған кезде И. Кант «Адам бай болғысы келеді – осыған орай ол өзіне қанша қызғаныш және қудалаушылық тілеп алуы мүмкін!» деген еді. Ол ауқымды танымдар мен аңғаруларды талап етеді – мүмкін ол оған кей мәселелерге көкірек көзін ашуға мүмкіндік беріп, нәтижесінде осыған дейін байқамай жүрген бақытсыздықтарды көріп не оның онсыз да мазасыздық туғызатын құмарлықтарын арттыра түсетін болар, себебі олардан құтылуға болмай-ды. Адам өз өмірінің ұзақ болғандығын қалайды

– бірақ оның ұзақ өмірі тек ұзаққа созылған азап пен бейнетке айналмайтындығына кім кепіл береді? Ол өзіне кем дегенде денсаулық қалайды

– бірақ көптеген жағдайларда адам денесінің әлсіздігі оны денсаулығы мықты болған кезде салынып кетуі ықтимал азғындыққа жеткізбеген жағдайлар қаншама және т.т.» [4, 262 б.]. Сөйтіп,

• Хабаршы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. №4 (62). 2017

Есім Ғ., Оралбай Қ.

ISSN 1563-0307Journal. Philosophy series. Cultural science series. Political science series. №4 (62). 201735

Құндылықтар табиғаты және адам мен әлем болмысындағы орны

адамға «барлық заттардың өлшемі» мәртебесін қамтамасыз ететін және ең жоғарғы ниет-тер мен талпыныстардың жүзеге асырылуы үшін жағдай жасайтын құндылықтар жүйесі, қоғам жағдайы игілік болып табылады деп айтуға болады. Сол кезде адамға қатысы бар кез келген құндылық оның тиісті қажеттілігін басқа құндылықтармен және қажеттіліктермен үйлестіріліп қанағаттандырады. Ол басқа құндылықтармен бірге адамның жетілдірілу бағытындағы және басқа адамдарға деген махаббатқа негізделген барлық қажеттіліктерін, қасиеттерін дамытуға қатысу арқылы адамға объективті түрді пайдалы болып табылады. Болу мүмкіндігі анық болғанға айналдырудың басты объективті жағдайлары еркіндік пен еркіндікке негізделген қоғамдық қатынастар болып табы-лады. Аталған қатынастар адам үшін объективті түрде маңызы бар болып табылатындықтан, сондай-ақ құндылықтар мен құндылықтарға негізделген қарым-қатынастарға тартылады [10, 99 б.].

 Қоғамдық қатынастар туралы айтқан кезде біз объективті түрде маңызды тақырыпқа назар ау-дарамыз, ол – барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы қоғамның әрбір мүшесінің барлық адами қажеттіліктерін қанағаттандыруға

және жалпы адамды жетілдіруге бағыттала жетілдірілген қоғамды құру мәселесі.

 Тарихтан байқап отырғанымыздай, осын-дай қоғамды құру қиынға соғады, алайда ол мүмкін емес деп айта алмаймыз. Осындайда мәселенің төркіні белгілі бір жағдайларда аталған жағдайларды жасайтын нақты теориялар мен мүмкіншіліктердің бар болуында емес. Аталған жағдайларды құру тек адамдардың және ең басты-сы шығармашылық зиялы қауымның ұйымдасқан іс-әрекеті арқылы жүзеге асырылуы мүмкін, себебі осындай ұйымдасқан қызмет іс-әрекеттің бағыты мен бағдарын анықтап, өзінің теориялық көзқарастарының шынайылылығын басқарушы элитаның назарына жеткізеді немесе теориялық көзқарастарды жүзеге асырудың өзге амал-әдістерін (олар төңкерістік сипаттағы әдістер бо-луы мүмкін) іздестіреді. Алайда, егер осы адам дамуының негізін оның ең жақсы қасиеттерінің дамытылуы деп білетін осы элитаның озат, басқарушы санатының ойлаудың мәнін, құндылық бағыттауларды және ізгілік қасиеттерін қарастыратын болсақ, адам қоғамының қазіргі жағдайы аталған шарттарды жүзеге асырудан әлдеқайда алыс екендігін байқаймыз. Әсіресе айтылғанның батыс қоғамына тікелей қатысы бар екендігін ұғынамыз.

Әдебиеттер

• Тажутов А. Қазақша-орысша үлкен сөздік: 3180 сөз. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 303 б.

2 Платон. Собр. сочинений. Т. 3. – М.: Мысль, 1994. – 286 с.

3 Каган М.С. Философская теория ценности. – СПб., 1997. – 125 с.

4 Кант И. Основы метафизики нравственности. Соч. В т. Т. 4. – М., 1964. – 150 б.

5 Гуссейнов А.А. Этика. – М.: Юрайт, 2013.

6 Гаипов З.С. Политическое развитие Республики Казахстан и глобализация (политологический анализ): автореферат

дис... док. полит. наук: 23.00.02. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – 40 c.

• •  Саяси ілімдер тарихы: оқу құралы (1244.9 kB) //З.С. Гаипов, Ш.М. Жандосова. – Алматы: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Философия, саясаттану және дінтану институты, 2015. – 192 б.

8 Философия от античности до современности: антология мировой философской мысли. – Астана: «Фолиант», 2005.

– 350 с.

• Платон. Собр. соч. Т.3. – М.: Мысль, 1994. – 445 с.
• Гегель. Философия права // Серия «Философское наследие», том 113. – М.: Мысль, 1990. – 524 с., 210 с.
• Ойзерман Т.И. Проблема долженствования в философии Гегеля // Вопросы философии 1995. – №5. – С. 98-102.

References

• Tazhutov A. Kazakhsha-oryssha ulken sozdik: 3180 soz. – A., Sozdik-Slovar, 1998.- 303 b.

2 Platon. Sobr. sochinenii. T. 3. – M.: Mysl, 1994. – 286 s.

3 Kagan M.S. Philosophskaya teoriya Tchennosti. Spb., 1997. 125 s.

4 Kant I. Osnovy metaphiziki nravstvennosti. Soch.V T.4. – M., 1964. – 150 s.

5 Gusseinov A.A. Etika. -M.: Unait, 2013.

6 Gaipov Z.S. Politicheskoe razvitie Respubliki Kazakhstan i globalizasiya (politologicheskii analiz): avtorepherat dis... dok.

polit. nauk: 23.00.02 //Kazakh universiteti. -A., 2010. -40 s.

•  Sayasi ilimder tarixy. Oku kuraly (1244.9 kB). //Z.S.Gaipov, Sh.M.Zhandosova. – A.: Kazakhstan Respublikasy Bilim zhane gylym ministrligi Philosophiya gylym komiteti, Sayasattanu zhane dintanu instituty, 2015. – 192 b.

8 Philosophiya ot antichnosti do sovremennosti: antologiya mirovoi philosophskoi mysli. -Astana, «Pholiant», 2005. – 350 s.

9 Gegel. Philosophiya prava. – M.: Mysl, 1990. – 524 s. Seriya «Philosophskoe nasledie», tom 113, 210 s.

10 Oizerman T.I. Problema dolzhenstvovaniya v philosophii Gegelia// voprosy philosophii. 1995. – №5. 98-102 s.

• Хабаршы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. №4 (62). 2017