Қорқыттың нақыл сөздері. Қазақ әдебиеті, 8 сынып, дидактикалық материал. 5-сабақ.

1-топ.

Қорқыт (VIII-IX ғғ.) – оғыз-қыпшақ тайпаларының ұлы ойшылы, батагөй абызы, дәулескер күйшісі, келер күнді болжайтын көріпкел данасы.

Қорқыт – оғыз бен қыпшаққа бірдей басалқылық жасаған кемеңгер. «Қорқыт батыр емес, абыз (патриарх), халық даналығын бас болып паш етуші және сақтаушы, оның парасатына дүйім жұрт ден қояды», – дейді В.В. Бартольд.

Бұл тұжырымды Қорқыттан жетті дейтін мынандай нақыл сөздер орнықтыра түседі: «Қара есектің басына жүген таққанмен, тұлпар болмас, күңге сары пай шапан жапқанмен, бәйбіше болмас», «Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан өнеге алмаған ұл жаман», «Ата даңқын шығарып өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді», «Өтірік сөз өрге баспайды» (профессор Ә.Қоңыратбаевтың аудармасы).

Қорқыт туралы бірден-бір жазба дерек болып табылатын «Қорқыт ата кітабы» былай басталады: «Баят руында Қорқыт ата дейтін білікті, сәуегей адам болыпты. Тәңір зердесіне салған соң оның барлық болжамдары қатесіз болған...оғыз тайпаларында Қорқыт ата ең қиын деген мәселелерді шешкен. Қандай ғана қиын іс болмасын, Қорқыттың кеңесін алмай, ел ешбір жұмысқа қол ұрмаған. Ел оның барлық өсиетін (билігін) бұлжытпай орындаған».

Яғни, Қорқыт ата – оғыз-қыпшақ ортасындағы саяси-әлеуметтік мәселелерді шешуде жол көрсетуші бас тұлға. Ол ел ішіндегі жөн-жоралғыны, салт-дәстүрді реттеуші батагөй дана. Халықтың сыртқы жаудан, ішкі даудан аман болуын қадағалаушы ақылгөй. Дүйім жұрттың көш-қонын, мекен тұрағын, ен-таңбасын, ұран-ұжымын белгілеп отыратын білгір.

М. Жолдасбекұлы,

Қ. Салғарұлы,

А. Сейдімбек.

2-топ.

Қорқыттың нақыл сөздері

Кітаптың кіріспесінде: "Баят руынан Қорқыт ата дейтін білікті, сәуегей адам болыпты... Ел оның барлық өсиетін бұлжытпай орындаған дей келіп, Қорқыт дананың ел аузында қалған нақыл сөздерін келтіреді. Бір таңғаларлығы, осы нақыл сөздер түгелімен қазақ мақал-мәтелдерінде бүгінге дейін айтылады. Мысалы, "Құмды қанша үйгенмен төбе болмас, Қара есектің басына жүген таққанымен, тұлпар болмас". "Күңге сарыпай шапан жапқанмен, бәйбіше болмас". Бұл нақыл сөздер қазақта: "Күл жиылып тас болмас, күң жиылып бас болмас", деп айтылады. Қорқыттағы: "Тозған мақта боз болмас, ежелгі жау ел болмас", қазақ мақалында сол қалпымен жүр. Он сегізінші ғасырда өмір сүрген Махамбет бір өлеңінде Қорқыт атаның ізімен: "Ежелгі жау ел болмас, етектен кесіп жең болмас", - дегені мәлім. Қорқытта: "Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада". Сондай - ақ "Ұлдың кімнен туғанын ана білер, иесінің иісін ат білер". "Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме". "Ұл атадан көрмейінше, үгіт алмас, қыз анадан көрмейінше, үлгі алмас" - Қазақ мақалы: "Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер" немесе "Ұяда не көрсе, ұшқанда соны алады", "Көп қорқытады, терең батырады", - ешбір өзгеріссіз айтылады. Бұл киелі сөздер қазақ ұғымына етене жақын, күні кеше ғана шығарылғандай әсер береді. Қорқыттың нақыл сөздері Берлин кітапханасында сақтаулы. "Қорқыт ата кітабы" арқылы аталарымыздың ежелден отбасындағы ананың рөліне ерекше мән бергендігін көреміз. Әйелдердің орта ғасырлық идеалы уақыт сынынан өтіп, бүгінгі күнге де үлгі бола алатындығы қызықты. Кітаптағы ең сүйкімді әйел - отбасының құты (тірегі) болған әйел. "Даладан қонақ келсе, ерінің жоғын білдірмей, сусын беріп, сыйлап аттандырады. Ондай әйелдер мыңдап өссе де, аз".

Алма Қыраубаева

3-топ.

 Қорқыт (Дада Қорқыт) және оның нақыл сөздері

 Атақты жырау ұлы күйші оғыз – қыпшақ елінің данышпаны ақылгөйі Қорқыт ата өзінің  жырлары  арқылы ұрпақтарын алауыздықтан аулақ болуға, еңбекті құрметтеуге, ерліктің қадірін біліп, батырлыққа бейімдейді.

 "Қорқыт ата кітабында” және "Қорқыт жырларында” Қорқыт айтқан афористік қорытындылар да бар. Мысалы: "Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас”,  "Ақын тілді, ат тұяқты келеді”, "Ескі темір біз болмас, ескі мақта бөз болмас, ежелгі жау ел болмас, өткен өмір оралмас, өлген кісі тірілмес”, "есекті жүгендегенімен жылқы болмас,”, "қорқаққа қылыш жұмсаудың қажеті жоқ” т.б.

 Қорқыт ата өз ел-жұртының аянышты ауыр халін көріп, одан елді құтқаруды, мәңгі бақи өлмейтін бақытты өмірді аңсайды, төңіректің төрт бұрышын кезеді. Бірақ көктемде жапырағы жайқалып шешек атқан шөптердің қүз келісімен сарғайып солғанын, бір заманда аспанмен тілдескен асқар таулармен мыжырайып шөгіп бара жатқанын, мәуелі ормандардың жапырағы төгіліп, қайғымен қамығып бас шайқағанын көреді; адамзат, жан-жануардың мұң-зарын естиді. Ол қайда барса да көр қазып  жатқандарға жолығады, ең ақырында: дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ, "сынбас темір жоқ, өлмес өмір жоқ” деген қорытындыға келеді де, өлмейтін өмірді халықтан іздейді. Қорқыт жырының қорытындысы: "өмір барда өлім бар, өзгеру бар, өлмес өмір жоқ,  сынбас темір жоқ, бәрі де өледі, өзгереді, ұмыт болады, тек мәңгі-бақи өлмейтін, ұмтылмайтын нәрсе адамның өмірінде істеген игілікті ісінің нәтижесі” дегенді аңғартады.

 Қорқыт атадан қалған бір сөз мынадай: ”Тәңірге  сиынбаған адамның тілегі қабыл болмайды. Тәңірісі құрамаса, ешкімнің бәрі екеу болмайды. Тәңірі пендесінің маңдайына не жазса, сол болады. Оның жазуынсыз адам жамандық көрмейді, ажал келіп, өлмейді. Өлген тірілмейді, кеудеңнен жаның кетсе, ол қайтып келмейді. Жігіт тірісінде қаратаудай қылып, бір күн тыным көрмей дүние жияды, байды. Бірақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана жейді. Су тарам-тарам болып қаншама тасып аққанымен, теңіздерді толтыра алмайды. Менмен, тәкаппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға тәңірі бақ бермейді. Баланы балғын шағынан бастап оқытып, жақсылап тәрбиелеу, яғни кішкентайынан тіл алғызу, үлкендерді сыйлауға, ата-ананы қастерлеуге үйретуді көздейді. Қорқыт атаның асыл сөздерінің көбінде тәлімдік идеялар ұшырасады. Өскелең ұрпаққа ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесін беруге ерекше көңіл бөледі.

4-топ.

Қорқыт Ата тұлғасы туралы

 Ұлт тарихындағы кемеңгер, мүбәрәк тұлға Қорқыт мұрасы, ой қазынасы халқымыздың шығармашылық даналығын, философиялық дүниетанымын, таңғажайып күйшілік қабілетін терең танытады. «Қорқыт Ата кітабы» – ұлт тарихы мен мәдениетінің Бас кітабы.

 Ә.Науаи «Бетіне нұр жауғыр Қорқыт ата еді, түркі ұлысы арасында одан даңқты, одан асқан кісі жоқ еді. Оның даңқы ешкімге жеткізбейтін еді. Өзгешелігі, данышпандық атының көп шығуы, неше жыл өзінен бұрынғыны білуі, неше жыл өзінен соңғыны, келешекті айтып беруі, оның таңқаларлық нақыл сөздері осы күнге дейін бар» дейді. Расында, осынау ұлы шығармада Қорқыт заманында жасаған 366 алып, 24 би, 32 білгір, ел басқарушы туралы нақыл сөздер бар. Солардың кейбіреулерін келтірейік: «Қаратаудай мал жиса да, кісі көзі оған тоймас», «Кекірейгенді тәңір сүймес, көкірегін көтергенге бақ қонбас», «Жас өседі, жарлы байиды», «Өшкен келмейді, өлген тірілмейді», «Қыз анадан көрмейінше үлгі алмас, ұл атадан көрмейінше үгіт алмас», т.с.с. Адам баласының сан ғасырлық тәжірибесінің қорытындысы, ақыл-ой сүзгісінен шыққан ғибратты, мағыналы асыл сөздер ғой. Естінің жан-жүйесін, ой-сезім дүниесін дүр сілкіндіретін күйлі-қуатты ұлы тілектер де мол. Мәселен, Үйірлі Қаратауың жығылмасын, Зәулім бәйтерегің кесілмесін. Тулап аққан мөлдір суың сарқылмасын. Қанаттарыңның ұшы қырқылмасын. Шабар болсаң, ақбоз атың арымасын. Шапқаныңда қара болат қылышың кетілмесін. Шаншарыңда ала найзаң мұқалмасын. Ақ жаулықты анаңның тұрағы пейіш болсын, Ақсақалды бабаңнаң тұрағы жұмақ болсын. Хақ жандырған шырағың сөнбесін, Қадір Тәңірі сені арамызға мұқтаж етпесін! Қорқыт мұрасында жер-су, мал атаулары, әскери өнердің басты ұғымдары жөнінде ел тарихы мен тіл төркіні деректер жеткілікті. Қорқыт Ата – түркі руханияты дүниесіндегі таңғажайып бір құбылыс. Оның тұлғасы мен мұрасы, өнері мен өрендігі – адамзатқа ортақ игілік.

Серік Негимов, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері