Шешендік сөздер және сөйлеу мәдениеті. Қазақ тілі, 10 сынып, қосымша материал. 8 сабақ.

Қосымша ақпарат

Шешендік сөз тарихы

Қазақ шешендік өнері жайындағы ғылымның тарихы да өнер тарихы секілді арыда жатыр. Бұл ретте: «Ұлттық шешендік өнер ғылымының тарихы, әлбетте, «Шығыстың Аристотелі» атанған отырарлық оқымысты Әбу Насыр Әл Фарабиден басталады.

Қазақ қоғамындағы шешендік өнердің, билердің рөлін пайымдау мақсатымен жазылған ХІХ ғасыр шеніндегі Ш.Уәлиханов еңбектерін атап өткен орынды. Ш.Уәлиханов «Сот реформасы жайындағы жазбалар» еңбегінде шешендік өнердің бүтіндей бір елдің билік жүйесін атқарып тұрған заңдық күші бар көшпелі елге мейілінше лайықталған қасиетті өнер екендігін айтады.

Ш.Құдайбердиев қазақтың шешендік билік өнерінің терең тарихи тамырын, өзіндік ішкі берік жүйесін ел аузындағы мақалға айналып кеткен заңдық бап -қағидалардан көрсетіп береді.

Мәселен:«Би екеу болса, дау төртеу болады», «Дау құтырса биін табар, ит құтырса иесін табар», «Тапқан қуанса да, таныған алады», «Кесімді малға өсім бар», «Өзі жығылған өкінбес», «Тұлпар түп иесін табады».

Ал жалпы шешендік өнер аясында туындаған сөздерді «шешендік сөздер» деп атап, оны әдебиеттің дербес, жеке жанры ретінде ғылыми тұрғыдан тану А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин еңбектерімен тығыз байланысты. Олар алғаш рет шешендік сөздерді ғылыми зерттеудің көзі ретінде арнайы қарастырды. А.Байтұрсынов «Әдебиеттанытқыш» атты еңбегінің «Шешендік сөз» тарауында шешендік сөздерді бес түрлі ішкі жанрлық үлгілерге жіктеді: а) саясат шешен сөз, ә) билік шешен сөз, б)қошамет сөз, в)білімір шешен сөз, г) уағыз.

С.Сейфуллиннің ой-зердесі М.Әуезовтің ой -пікірлерімен астасып, шешендік сөздердің негізі ретінде дау -дамайда, талас -тартыста туған билер сөзі алынуы керектігін зерделеген ой әлемі жанрға «билер сөздері» деген термин атау ұсынғандығынан аңғарылады.

Шешендік сөздер туралы құнды пікір білдірген ғалымның бірі - С.Садырбаев. Зерттеуші «қазақтардың шешендік өнерін үшке бөлуге болады: а) салтанатты, екпінді сөздер, ә) нақтылы, қысқа түйінді сөздер, б) сыпайы, биязы сөздер», деп жіктеп, олардың мәтіндері мен түрлерін саралайды.

Жалпы қазақ халқы сөз өнерін жете ұғынған, оған өз өмірінде мейілінше мән берген, айрықша бағалаған. Сөз өнерін «дертке» бағалаған ел «тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады», оның уытты күшін «таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді» деп бағалай білген.