Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан. ЭКСПО-2017. Қазақ тілі, 9 сынып, таратпа материал. 8 сабақ.

Құрмалас сөйлем — екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін, мағыналық жағынан өзара байланысты біртұтас сөйлем. Мыс: Аспанда бұлт болмасын, жерде гүл солмасын.

 Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары және түрлері

Құрамындағы жай сөйлемдердің өзара байланысу жолдарына қарай құрмалас сөйлем 3-ке бөлінеді: 1. Салалас құрмалас сөйлем. 2. Сабақтас құрмалас сөйлем. 3. Аралас құрмалас сөйлем

Салалас құрмалас сөйлем

Құрамындағы жай сөйлемдері өзара тәуелсіз, тең дәрежеде байланысқан құрмалас сөйлемді салалас құрмалас сөйлем дейміз. Мыс: Табыс өзінен –

өзі келмейді, оны қажырлы еңбекпен жеңіп алу керек.(1. Табыс өзінен-өзі келмейді. 2. Оны қажырлы еңбекпен жеңіп алу керек. )

Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері:

• Ыңғайлас салалас.
• Қарсылықты салалас.
• Себеп- салдар салалас.
• Талғаулы салалас.
• Кезектес салалас.
• Шартты салалас.

Ыңғайлас салалас

Құрамындағы жай сөйлемдері көбінесе өзара тұлғалас, бір сарынды мағыналық қатынаста айтылған салалас құрмалас сөйлем ыңғайлас салалас болады. Ыңғайлас салалас ішіндегі жай сөйлемдер да, де, та, те, және, әрі, мен, бен, пен деген жалғаулықтар арқылы немесе ешбір жалғаулықсыз-ақ байланыса береді. Мыс: Мұндай жолдарды салу аса қымбатқа түседі және кез- келген жерге сала беру мүмкін емес. Мыңдаған гектар шөп шабылмақ, ондаған қора жайлар салынбақ.

Қарсылықты салалас

Құрамындағы жай сөйлемдері өзара қарсы мағыналық қатынаста жұмсалатын салалас құрмалас сөйлем қарсылықты салалас болады. Қарсылықты салалас сөйлемдер жалғаулықты және жалғаулықсыз болып бөлінеді. Ондағы жай сөйлемдерді байланыстыратын жалғаулықтар: бірақ, ал, алайда, дегенмен, сонда да, сөйтсе де, әйтсе де т.б. Мыс: Елім орасан мол ағаш байлығына ие болып отыр, бірақ бұл байлықтың өзін де ұқыптылықпен тиімділікпен пайдалану керек. Баймахан қосымша уақыт сұрап еді, – төраға үндемеді.

Себеп- салдар салалас

Құрамындағы жай сөйлемдері өзара себеп- нәтижелі қарым – қатынаста жұмсалатын салалас құрмалас сөйлем себеп- салдар салалас болады. Себеп жалғаулықтары: Себебі, өйткені, неге десең. Олар тек қана себепті білдіретін сөйлем құрамында айтылады. Салдар жалғаулықтары: сондықтан, сол себепті. Бұлар тек қана нәтижені білдіретін сөйлем құрамында жұмсалады. Мыс: Көпшілік тікұшақтар 250 км/сағаттан аспайтын жылдамдықпен ұшады, сондықтан оны аса аққыш формалы түрге келтірудің онша қажеті жоқ.

Талғаулы салалас

Құрамындағы жай сөйлемдері не, немесе, я, яки, әлде, болмаса деген жалғаулықтар арқылы байланысып, іс-әрекеттің талғануын білдіретін салалас құрмалас сөйлес талғаулы салалас болады. Мыс: Малды не жерден сұрау керек, не аққан терден сұрау керек. Сол белгі менде жоқ па, әлде көрмейсіңдер ме?

Кезектес салалас

Құрамындағы жай сөйлемдері бірде, біресе, кейде деген жалғаулықтар арқылы байланысса, іс әрекеттің алмасып келуін білдіретін салалас құрмалас сөйлем кезектес салалас болады. Кезектес салалас сөйлемдегі баяндауыштармен жалғаулықтар қайталанып айтылады. Мыс: Тыныс керек кейде жанға, кейде жанға ән керек.

Түсіндірмелі салалас сөйлем-синтаксистік компоненттерінін алғашқысында айтылған іс-әрекет, оқиға желісінің мәні кейінгі компонентте сараланып, түсіндіріліп, ашылып отыратын кұрмалас сөйлем. Түсіндірмелі салалас сөйлемнін басты ерекшелігі оның компоненттерінін жалғаулықсыз байланысып отыратындығында.Түсіндірмелі салалас сөйлемнін бірінші компонентінің баяндауышы ретінде сол, соншама, соншалық, сондай сияқты есімдіктер мен үстеу сөздер қызмет етіп, екі жай сөйлемді құрмаластырып тұрады.

•  Мысалы: Атыстың күіитілігі сонша, күн күркіреп, жер солқылдағандан болып жатты.