Театр – өнер айнасы. Қазақ тілі, 8 сынып, қосымша ресурс. 1 сабақ.

Эмоциональды – экспрессивті сөздер

Жалпы халық тілінде көңіл-күйіне байланысты сөздер мол. Адамдардың көңіл-күйі және белгілі бір құбылыстарға қатысы, ол құбылыстарға қалай қарайтыны жайындағы сөздерді эмоциональды – экспрессивті сөздер дейді. Адамдар мен құбылыстардың көзқарасын білдіретін мынадай сөздер бар. Көсем, шешен, дана, ақын, жауыз, сұм, арам, адал т.б. Мұндағы сөздердің қуаттылығы оның өз бойындағы мәні мен реңіне байланысты. Сөздің семантикасына тән қасиетті-әсерлі, эмоциональды – экспрессивті сөздер болып табылады. Сөздердің реңі мен күйін білдіретін негізгі тәсілдер мыналар. Ол морфологиялық формалар: -шық, -ша, -ше, -сымақ, -ке, -тай, -жан, -қан, -қой, -іш, -ыш, -кел жұрнақтары зат есім сөзіне жалғанып, эмоциональдық – экспрессивті рең білдіреді. Сайып келгенде, адамның кіл-күйін, ішкі сезімін білдіретін және қасиетті жағымды-жағымсыз реакция туғыза алатын ерекшелігі бар сөздерді эмоциональдық сөздер деп атауға болады. Экспрессивті сөздер деп, көркемдеуші, бейнелеуші сөздерді атайды. Экспрессия – латынның xpressio (қазақша) көркемдеуші, бейнелеуші деген сөзінен алынған. Тілдегі экспрессивтілік дегенде айтылатын ойдың мәнерлілігі, суреттілігі және әсерлілігі деп түсіну қажет. Мұндай ерекшеліктер жеке сөзбен де, сөз тіркесімен де, түрлі грамматикалық тұлғалармен де беріледі. Мысалы: С. Торайғыровтың мына бір өлеңін алайық:

Қорлықты, зорлықпенен көрген Қамар,

Амалсыз бәріне де көнген Қамар.

Айдай әлем аузының суын құртып,

Арманда арсыздардан өлген Қамар.

Осындағы қорлық, зорлық, арсыз деген сөздер кейіпкерлердің басындағы ауыр көңіл-күйді көрсетудегі эмоциональды сөздер. Эмоциональды – экспрессивті сипаттағы сөздерге түрлі морфологиялық қосымшалар жалғау арқылы да беріледі. Мысалы: Абайдың мына бір өлеңін алайық:

Әсемпаз болма өнерге,

Өнерпаз болсаң арқалан.

Немесе Үйде сырдан,

Түзте мырзан.

Осындағы –паз, -даң, -н қосымшалары сөзге эмоциональды қасиет үстеп, мейлінше әсерлі етіп көрсетіп тұр.

Әдебиеттер:

1.Болғанбаев Ә. «Қазақ тілі лексикасы» Алматы, «Рауан» 2000 ж.

2.Оразов М. «Қазақ тілінің семантикасы» Алматы, «Рауан» 1998 ж.

3.Айдаров Т. «Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері» Екінші басылуы. Алматы, 1996 ж.

4.Кеңесбаев Ι., Мұсабаев Ғ. «Қазіргі қазақ тілі» Алматы, 1991 ж.