Түркі мәдениетінің әлем өркениетіне қосқан үлесі қандай? Қазақ тілі, 7 сынып, дидактикалық материал. 2 сабақ

Есімше — етістіктің есім сөздерге ұқсас белгілері бар түрі. Ол түбір етістіктен арнайы жұрнақтар арқылы жасалады.

Есімшенің жасалуы мен түрлері.

Есімше етістіктің негізгі және туынды түбірлеріне, сондай-ақ етіс және болымсыз етістік тұлғаларына төмендегідей жұрнақтар қосылу аркылы жасалады:

-қан, -ған, -кен, -ген жұрнақтары арқылы өткен шақ есімше жасалады: алған,берме-ген, т.б. Сөздің соңғы дыбысы дауысты, не үнді, не ұяң болса, жуан буыннан кейін -ған, жіңішке буыннан кейін -ген жалғанады. Қатаң дыбысқа біткен сөзге жуан буыннан кейін -қан, жіңішке буыннан кейін -кен жалғанады;

-ар, -ер, -р және болымсыз етістіктен кейін -с жұрнақтары қосылу арқылыболжалды келер шақ есімше жасалады: бар-ар, көр-ер, т.б. дауыссыз дыбысқа біткен сөзге жуан буыннан кейін -ар, жіңішке буыннан кейін -ер жалғанады да, дауысты дыбысқа біткен сөзге -р, етістіктің болымсыз тұлғасынан кейін -с жалғанады;

-мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнақтары арқылы мақсатты келер шақ есімшежасалады: бар-мақ, кел-мек, т.б. Сөздің соңғы дыбысы дауысты не ауыз жолды үнді (л, р, у, й) болса, жуан буыннан кейін —мақ, жіңішке буыннан кейін -мақ жалғанады. Сөздің соңғы дыбысы мұрын жолды үнді (м, н, ң) немесе ұяң болса, жуан буыннан кейін -бақ, жіңішке буыннан кейін -бек жалғанады. Қатаң дыбысқа біткен сөзге жуан буыннан кейін -пақ, жіңішке буыннан кейін -пек жалғанады.

Негізгі қимыл, амалды білдіретін немесе оны айқындай түсіп, қосымша қимыл, амалды білдіру қызметінде жұмсалатын етістіктің түрі көсемше деп аталады.

Көсемшенің жұрнақтары:

• Шарт: майынша, мейінше
• Мезгіл: ғанша/генше, қанша/кенше
• Өткен шақ: ып, іп, п
• Осы шақ: а, е, й
• Мақсатты келер шақ: ғалы/гелі, қалы/келі

Мақал-мәтелдер

• Дұшпан күлдіріп айтады,

Дос жылатып айтады.

• Досы көпті жау алмайды,

Ақылы көпті дау алмайды.

• Асқар тау алыстан көрінеді.

• Сын түзелмей, мін түзелмейді.

• Ат баспаймын деген жерін үш басар,

Ер татпаймын деген дәмін үш татар.

• Ақылды адам айтқызбай біледі,

Ақсұңқар қаққызбай іледі.

• Адамды түсіне қарап таныма,

Ісіне қарап таны.