Аспан денелеріне дейінгі арақашықтықты анықтау. Параллакс. Физика, 9 сынып, дидактикалық материал.

Астрономиялық бірлік

Астрономиялық бірлік —  астрономияда қашықтықты өлшеудің тұрақты бірлігі болып, ол әдетте жер шары мен күннің арақашықтығына сай белгіленген. Көбінесе жұлдызара, жұлдыздық денелер ара алыс қашықтықты өлшеуге қолданылады. Бұрын ол 149 597 871 000 м (92 955 807 ағылшын милі) делінсе қазіргі түзетілген нұсқасы 149 597 870 700 м. Бұл шамалап айтқанда 150 млн км.

Жарық жылы

Жарық өте тез тарайды. Бір секундта жарық 300 000 км жүріп өтеді, ол – шамамен Жерден Айға дейінгі қашықтық. Оны секундына бір жарық өтетіндігінен байқауға болады. Соған сәйкес бір жылда жарықтың өтетін қашықтығы 9 500 000 000 000 км және оны жарық жылы деп атауға болады.

Парсек

Парсек те үлкен қашықтықтарды өлшеуге арналған. Парсек - бұл Күннен астрономиялық объектіге дейінгі қашықтық, жылдық параллакс бір бұрыштық секундқа тең (1/3600 градус).

1 парсек – 3,26 жарық жылы.

Радиолокация

Радиолокация (лат. lokatio - орналасу орны) — радиотолқын көмегімен түрлі объектілерді іздеп табу және оның орнын анықтау. Белгілі бір бағытта жіберіліп, жолындағы объектіден шағылған импульс түріндегі толқын экран бетінен импульс түрінде көрінеді. Оның оралу уақыты арқылы объектіден станцияға дейінгі қашықтығы анықталады.

Горизонтальный параллакс

Аспан денелеріне дейінгі қашықтықты анықтаудың аса маңызды тәсілі – параллакс әдісі

Параллакс (гр. parallaxіs – ауытқу) - бір затқа жылжымайтын нүктеден қарап, одан соң басқа бір көру аясында екінші нүктеден қараған кездегі заттың жылжуы болып көрінетін құбылыс. Осы екі бағыттың арасындағы бұрыш параллактикалық бұрыш немесе қысқаша параллакс деп аталады.

Горизонталь параллакс деп жұлдыздан қарағанда Жер орбитасының улкен жарты осі көрінетін бұрышты айтады.

Астрономдар XVII ғасырда-ақ горизонталь параллакс көмегімен Күн жүйесіндегі денелерге дейінгі қашықтықты анықтады. Күн жүйесіндегі аспан денелеріне дейінгі қашықтықты анықтауда Жер радиусы базис ретінде алынады

Цефеидтер

Цефеидтер — жалтырауы белгілі бір периодпен өзгеретін және жарқырауы жоғары болып келген физикалық айнымалы жұлдыздар. Олар периоды 0,07 тәуліктен 1,2 тәулікке дейінгі қысқа периодты Цефеидтер және периоды 1,1 тәуліктен 70 тәулікке дейінгі ұзақ периодты Цефеидтер болып екі топқа бөлінеді. Ұзақ периодты Цефеидтер жалтырауының периоды мен жарқырауының арасында белгілі бір тәуелділік болатындығы байқалады. Мұндай тәуелділік сол жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтауға мүмкіндік береді.

Астрономиялық бірлік (а.б.) – Жер центрі мен Күн центрі арасындағы орташа қашықтық, шамамен жер орбитасының үлкен жарты осіне тең.

ХАҰ бойынша

1 а.б.=149 597 870 700 метр=149,6 млн.км

1 ж.ж.=63 241,077 а.б.

Паралла́кс — бақылаушының орналасуына байланысты көрінетін объектінің алыстағы фонға қатысты орнының өзеруі

Базис — А (бақылаушы) нүктесінен бақылаушы үшін көз жеткізілген белгілі бір В нүктеге дейінгі мұқият өлшенген қашықтық.

Жұлдыздың жылдық параллаксы (π) — жұлдыздан жер орбитасының радиусы көрінетін бұрыш.

Парсек (пк) (параллакс+бұрыштық секунд) – бір бұрыштық секунд (0°0'1") бұрышынан жер орбитасының радиусы (а.б.) көрінетін жұлдызға дейінгі қашықтық.

1 пк=3,26 ж.ж.=206265 а.б.=3* км 

а=базис=

=жылдық=[]

.

Көкжиектік параллакс – жұлдыздан көру сәулесіне перпендикуляр Жер радиусы көрінетін бұрыш.

1 радиан=57,2958

Параллакс аз болған сайын, объект алыс орналасқан. Айдың параллаксы ең үлкен мәнге ие.

Объекттерді және олардың нақты орналасуын радиотолқындар арқылы анықтау – радиолока-ция.

Радиолокация әдісі жақын ғаламшарларға дейін-гі қашықтықты анықтау үшін қолданады