Қазақ халық әнінің әуенділігі (жаңа тақырып). Музыка, 5 сынып, дидактикалық материал. 1 – сабақ.

Халық әндері(folk music)

Ауызша дәстүрмен сақталған және қоғамға таныс қандай да бір ұлт пен этникалық топ адамдарына арналған ерекше әуен. Халық әуенінің дамуының шынайы тарихын тек қана болжауға болады. Нотаға түскен халық әндері мен халық әуені мәдениетінің тарихының хроникасы өте сирек кездеседі, әдетте бұған немқұрайлылықпен қарайды, тіпті қоғамдағы оның пайда болуы да беймәлім. Ортағасырдағы Еуропада тараған христиандық жай халықтық әуенді қаралау мен құртуға әрекет жасайды да, тілдік салт пен дәстүрмен оны байланыстырады. Қайта өрлеу дәуірінде жаңа гуманистік көзқарас пайда болып, тұрпайы көрінетін ескі халық әуендерін, композиторлар өзінің шығармашылығына пайдаланып, халық әуеніне мейірбандылықпан қарайды. Мотет пен месс шығарғанда халық әуендерін жиі қолданған, ал наразылық білдіру гимнінің әуенін тікелей халық әуендерінен алған. 17 ғасырда халық әуендері бірте-бірте қоғамнан алшақтап, кейін 18 ғасырда музыка өнеріне деген қажеттілік қайтадан туындайды. 19 ғасырда халық әуендері «ұлттың игілігі» деп есептеліп, мәдени поэзия мен әндермен қатар тұрды. Ұлттық және діни коллекция ретінде шығарылып, халық әуені патриоттық идеологияны таратудың бір жолы деп есептелді. 1890 жылдан бастап оны жинаумен және механикалық құралдармен жазуды бастайды. Жарияланымдар мен жазбалар көпшіліктің қызығушылығын арттырып, халық әуендерін беру арқылы дәурені өткен сол ғасырдағы фольклорды және дәстүрлі әдет-ғұрыпты қайта тудыруға мүмкіншілік туады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бар әлемде халық әндерінің мұрағаты пайда болды. Әдетте зерттеушілер әлі қаланың танымал әндері мен хабар тарату құралдары әлі де болса көпшіліктің назарын аудармағандықтан «аутенттік» (өте ескі) материалдарды танып біледі, бұл жанр В.Гатри, П.Сигер, Д.Баез және Б.Дилан сияқты әннің авторларының өзіндік әуеніне дәстүрлі композициядағы қарапайымдылықты және қалпын сақтайды.

ЖЫРАУ. ЖЫРШЫ. АҚЫН.

Жырау–– өз жанынан жыр шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі. Жырау атауы «жыр» сөзінен туындайды. Дәстүрлі қазақ қоғамында жыраулар халықтың рухани көсемі, қоғамдық пікір қалыптастыратын қайраткер рөлін атқарды. Хандар мен басқа да ел билеушілері жыраулар пікірімен санасып отырған. Жыраулар жаугершілік заманда жорықтарға қатысып, ел қорғау, азаматтық тақырыптарға арналған өлең-жырлар туғызған.

Жыршы – жыр айтушы, таратушы. Қазақ ауыз әдебиетінде өлең, жыр шығаратын, қисса, толғау, дастан айтатын адамдар “жырау”, “жыршы”, “ақын”, “өлеңші” “термеші” деп аталған. Олардың орындаушылық ерекшеліктерінде ұқсастықтармен қатар айырмашылықтар да бар. Ж-лар жырды домбыраның не қобыздың сүйемелдеуімен, мақаммен, әнмен айтады, сондай-ақ эпикалық шығармаларды да орындайды. Олар бұрыннан белгілі халық дастандарын, поэмаларды айтып таратады. Кейбір Жыршылар өз жанынан өлең-жыр да шығарады. Жыршыны халық ақынмен, әншімен, шешенмен қатар қойып қадірлеген.

Ақын — поэзиялық туындыларды (өлең, жыр-дастан, поэма) ауызша айтып не жазып шығаратын өнер иесі, халықтың көркемдік талғамын қалыптастырып, жалғастыратын сөз шебері.

Ақын — поэзиялық туындыларды (өлең, жыр-дастан, поэма) ауызша айтып не жазып шығаратын өнер иесі, халықтың көркемдік талғамын қалыптастырып, жалғастыратын сөз шебері. Ақын ұғымының жырау, жыршы, өлеңші сияқты ұғымдардан ауқымы кең, ол солардың бәрін қамтиды. Ауыз әдебиетінде ақын өлең, жыр-дастандарды шығарушы да, айтып таратушы да болған.[1] Халықтың сөз өнерінде ертеден қалыптасқан дәстүр бойынша шынайы ақындар өлеңді табан астында суырып салып айтқан. Ондай жағдайда өлеңді, жырды домбыра немесе қобыз сияқты музыка аспаптарына қосылып орындаған. Оларды халық әдебиетінің дәстүрлерін сақтайды деген мағынада біздің заманымызда “халық ақыны” деп атайтын болды. Қазақ халқының Жамбыл, Нұрпейіс, Кенен Әзірбаев т.б. ақындары көптеген мұра қалдырған. Олар жыршылық өнерді де меңгеріп, кейде ұзақ дастан-жырларды жатқа айтқан. Мұндай ақындар тек қазақ халқында ғана емес, туысқан қырғыз, қарақалпақ халықтарында да кездеседі. Ақын деп жазба әдебиетінің өкілін де атайды. Бірақ мұндағы ақынның тұлғасы мүлде басқа. Жазба әдебиет өкілдерін алсақ, бұлардың өмір шындығын бейнелеу әдісі, көркемдік ой жүйесі, қолданатын жанрлары, стиль, тіл өзгешелігі қай жағынан да жаңа, соны қасиет-сипаттар мол. Қазақ әдебиетінде жазба әдебиетінің дәстүрін жан-жақты қалыптастырып дамытуға Абайдан бастап, С.Торайғыров, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров сияқты көптеген ақындар өз үлесін қосқан Абай Құнанбайұлы Сөйтіп, ақын деген сөздің мағынасы өте кең, ол поэзиядағы әр түрлі тарихи кезеңдердегі, әр қилы дарын иелерін қамтиды. Соларды үлкен екі топқа бөліп, жырау, жыршы, термешілерді, өлең-жырды ауызша шығаратын, ауызша (домбырамен) суырып салып айтатын ақпа ақын сөз зергерлерін жинақтап жыршы ақын деп атауға болады. Сонда оларды жазба әдебиетінің өкілі жазушы ақыннан бөліп алып, өз алдына бөлекше шығармашылық тұлға ретінде қарауға мүмкіндік туады. Ауызекі тілде әнші ақындар, айтыскер ақын т.б. деп бөлу де қалыптасқан.

Жыршы – жыр айтушы, таратушы. Қазақ ауыз әдебиетінде өлең, жыр шығаратын, қисса, толғау, дастан айтатын адамдар “жырау”, “жыршы”, “ақын”, “өлеңші” “термеші” деп аталған. Олардың орындаушылық ерекшеліктерінде ұқсастықтармен қатар айырмашылықтар да бар. Ж-лар жырды домбыраның не қобыздың сүйемелдеуімен, мақаммен, әнмен айтады, сондай-ақ эпикалық шығармаларды да орындайды. Олар бұрыннан белгілі халық дастандарын, поэмаларды айтып таратады. Кейбір Ж-лар өз жанынан өлең-жыр да шығарады. Ж-ны халық ақынмен, әншімен, шешенмен қатар қойып қадірлеген. Қазақта Айса Байтабынов, Мұрын Сеңгірбаев, Нұрпейіс Байғанин – нағыз жүйрік, танымал Ж-лар. Ж. кейде белгілі бір әдеби шығарманы дастанға айналдырып жырлайды. Бұл – кейінгі кезде пайда болған дәстүр. Мыс., А.С. Пушкиннің “Евгений Онегин” романын қазақ ақындары, Ж-лары халық тіршілігіне бейімдеп жырлап, жаңа нұсқалар тудырған (Ә.Найманбаев, т.б.). Талантты Ж-лар халық сүйіспеншілігіне бөленген. Эпикалық туындыларды көп білгендіктен олардың кейбірі “жырау” деп те аталған (Марабай, Мергенбай, Базар, т.б.). Қазақ эпосының сақталып, өркендеуі үшін Ж-лар зор еңбек сіңірді. Ауыз әдебиетінің көптеген үлгілері солардың арқасында заманамыздың игі мұрасына айналды

Қазақ халық музыкасының тарихы

Қорқыт ата

Қазақ халық музыкасының тарихына көне түркі дәуірінен бергі кезеңдегі музыка үлгілері мен тарихи-мәдени мәліметтер енеді.

Қазақ фольклорының елеулі бір арнасы – эпос. Оған тән музыкалық мақам-саздардың қазақ мәдениетінен алатын орны ерекше. Әдеби мәтінге қарағанда музыкалық мақамның марқалау болатыны белгілі. Қазақ эпосы негізінен екі түрлі поэзиялық өлшемге негізделсе (7 – 8 буынды жыр және 11 буынды қара өлең), оның мақамы да осы жүйеге құрылады. Қазақ музыкасындағы сырлы сазды, терең толғанысқа толы кең тынысты, әуезді әндер – 19 ғасырдан желі тартса, речитативті әуенге құрылған эпикалық дәстүр – алғашқы, лирикалық әндер – соңғы құбылыс. Бірақ, дәстүр тұрғысынан келгенде қазақ даласының түрлі аймақтарында олардың бәрі бірдей сақтала бермеген. Сыр бойы, Атырау алқабында – эпос, Жетісуда – терме, Орталық Қазақстанда кең тынысты лирикалық әндер басым дамыған.

Құрманғазы

Қазақ музыкасы ауызекі дәстүрге негізделген суырып салмалық өнермен қатар жеке өнер саласы, тіпті ілім ретінде де қалыптасып келеді. Ертедегі орхон-енисей жазбалары, орта ғасырлардағы Қорқыт, оғыз еліндегі қобыз культі туралы деректер түркі тайпаларының музыкалық мәдениетінен хабар береді. Одан бергі жерде әл-Фараби, Ибн-Сина, Әбдірахман Жәми, Дәруіш Әли, т.б. көптеген шығыс ойшылдарының музыка өнеріне қатысты теориялық еңбектері де болған. Фарабидің “Музыканың ұлы кітабы” күні бүгінге дейін ғылыми мәнін жоймаған, әлі де толық зерттеліп болмаған мұра. Мұның өзі қазақ музыкасының бірде шаманизм, бірде зороастризм, бірде ислам мәдениетінің аясында қалыптасып келгенін аңғартады. 15 – 18 ғасырлырдағы жыраулық өнер тудырған эпик дәстүрдің Қазақ музыкасынан алатын орны ерекше.

Қазақ халқының осы қалыптасу кезеңінде ұлттық болмысымызға тән музыкалық ырғақтар, екпіндік ерекшеліктер көріне бастаған. Қазақ музыкасының өзіндік ерекшелігі – синкреттілігі. Поэзия мен музыка мақамның бірлігіне негізделген ән-жырлардың келе-келе дараланып, екі түрлі өнер арнасына жіктелгені мәлім. Бірі – ән өнері, екіншісі – күйшілік дәстүр. Осы негізде 19 ғасырда қазақ даласында екі түрлі халықтық кәсіби-музыкалық дәстүр қалыптасқан. Бірі – Ықылас, Сарымалай, Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап, Сейтек, Сүгір, Тәттімбет, т.б. өнерпаздар бастаған күйшілер тобы болса, екіншісі – Біржан, Ақан, Мұхит, Мәди, Жаяу Мұса, Естай, Үкілі Ыбырай, Абай, Нартай, Майра, т.б. сал-серілерден арқау тартатын әншілік өнер. 19 – 20 ғасырларда айырықша дамыған домбыра күйлері өз кезегінде екі түрлі нақыштық ерекшелігімен дараланады. Бірі – кең ауқымды төкпе, екіншісі – сырлы да өрнекті шертпе күй үлгілері. Әрине, қазақ халқының музыкалық мәдениетін сөз еткенде домбыра күйлерін бұл екі дәстүрмен ғана шектеуге болмайды. Ел арасынан шыққан кәсіби күйшілердің өз үні, өз мәнері, орындау ерекшеліктері бар.

19 ғасырдың аяқ шенінен бастап қазақ музыкасы шет ел және орыс саяхатшыларының назарына ілікті. П.Георги, В.Андреев, В.Добровольский, С.Рыбаков, А.Левшин, А.Алекторов, М.Готовский, Р.Пфенниг, А.Эйхгорн, Н.Савичев секілді шығыстанушылары Қазақ музыкасы, оның көрнекті өкілдері туралы тың әрі қызықты мәліметтер жеткізді. А.В. Затаевич қазақтың музыкалық фольклорын жинап, оларды нотаға түсіріп, жүйелеуде үлкен қызмет атқарды.

XIX ғасырдың екінші жартысы Қазақстанның музыка өнерінің гүлденген дәуірі болды. Бұл кезеңде өмір сүрген көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-әншілер мен күйшілердің шығармалары халықтың музыкалық классикасының негізін құрады. Көптеген халық композиторлары өз заманындағы білімді адамдар еді; олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері орыс тілі мен араб тілін білетін, бірақ өз шығармаларын нотаға түсіріп жаза алмайтын еді.

XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы музыка өнерінің дамуына Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы сияқты композитор-музыканттар үлкен үлес қосты. Абай әндері қазақ халқы мен орыс халқының арасындағы бауырлас достықты нығайтуға игі ықпал етті. Пушкиннің «Евгений Онегин» поэмасынан аударған Татьяна хатының сөзіне шығарған «Татьянаның қырдағы әні» қалың елдің сүйікті әніне айналды.

Бұқар жырау Қалқаманұлы (1668—1781) — қазақтың ұлы жырауы, 18 ғ. жоңғар басқыншыларына қарсы Қазақ-жоңғар соғысының бастаушысы әрі ұйымдастырушысы атақты Абылай ханның ақылшысы. Шыққан тегі Арғын тайпасының қаржас руынан. Заманындағы сыншылар оны «көмекей әулие» деген. Сөйлегенде көмекейі бүлкілдеп, аузынан тек өлең сөз төгіледі екен.Сырдария облысы Қазалы уезі көшербай болысының 6 шы ауыл. "ҚараҚ" деген жер

Өмірбаяны

Бұқар Жырау қазақ халқының Жоңғар басқыншылығы тұсында, елдің болашағы қыл үстінде тұрған кезде өмір сүріп, сол алмағайып замандағы күрделі мәселелерге өз жырларымен жауап бере білді. Осындай ауыр сәттерде Абылай ханға дұрыс кеңес беріп, ел-жұртты басқыншы жауға қарсы күресте біріктіруге, бір тудың астына топтастыруға күш салды. Өзінің саяси-әлеум. мәнді жыр-толғауларымен сол жалынды күрестің жыршысына айналды. Осы мақсатта ол Абылай ханды бірден-бір қажетті басшы санап, оған халық бірлігін сақтап қалатын көсем тұрғысында үлкен сенім артты. Абылай хан да сол биік талаптан табылып, елдің бірлігі мен жарқын болашағы үшін жан аямай қызмет етті. Жырау сол азаттық жолында өлімге бас байлап, ерліктің небір ғажайып үлгілерін көрсеткен хан мен оның батырларын жырға қосып, олардың өшпес әдеби бейнелерін жасады. Әсіресе, Абылай ханның көрегендігі мен даналығын, ауыр кезең, қиын сәттерде ел ұйытқысы бола білгенін асқақ жырлады:

“Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, ханым-ай, Қайырусыз жылқы бақтырған, ханым-ай, Қалыңсыз қатын құштырған, ханым-ай. Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсам, Сонда қалар ма екен қайран жаның-ай!”.

Осы бір шумақ жырда халық пен ханның байланыс-бірлігін қиыннан қиыстыра білген. Жыраудың “Абылай ханның қасында”, “Ал, тілімді алмасаң”, “Ай, Абылай, Абылай”, “Қазақтың ханы Абылай”, “Ханға жауап айтпасам”, “Басыңа біткен күніңіз”, “Ай, Абылай, сен он бір жасыңда”, “Ал, айтамын, айтамын” атты толғауларында ханның сол кездегі ұстанған саясаты мен көрегендігі, алғырлығы мен білгірлігі сипатталады. Ал, “Садыр, қайда барасың?”, “Бұқарекең біз келдік, Ақан, Төбет байларға” деген жырларында ол ел болашағы, татулық мәселелерін сөз етеді. Бұқар Жыраудың Абылай хан саясаты жөніндегі байламды пікірлері де орнықты, әділ. Ол қасындағы Қытай мен Ресей туралы да ұстамды бағыт ұстанады. Соның арқасында ата жауы Жоңғарлардың іштей іріп, азып-тозуы үшін ұтымды саясат қолдана отырып тарих сахнасынан кетуіне қолайлы жағдай жасағанын мақтанышпен жырлайды. Бұл орайда жырау Абылай ханды “әділдігі Наушаруандай, жомарттығы Хатымдайдай” деп бейнелейді. Тіпті, ханның әділдігі мен адамгершілік қасиеттерін де жоғары бағалай келіп, оның байлық-салтанатын “қырық мың атан тарта алмас” деп сипаттайды. Мұның бәрін жырау ханның жас кезеңдерімен тығыз байланыста алып қарастырады: “Қырық жасқа келгенде, Алтынды тонның жеңі едің. Қырық беске келгенде, Жақсы-жаман демедің. Елу жасқа келгенде, Үш жүздің баласының, атының басын бір кезеңге тіредің!”. Жырау жас мөлшерін сипаттағанда, бұрыннан келе жатқан дәстүрді ұстанып, оның күш-қайратқа байланысты екенін, әсіресе, жастықтың шыңы жиырма бесті шалқыта жырлайтыны бар. Алайда ол адамның жас кезеңдерін үнемі сол қалыпта сипаттай бермей, оның ақыл-парасат, толысу, кемелдену тұрғысынан да алып суреттейтінін де көреміз. Бұл орайда жырау жас сипаттамаларын Қожа Ахметше жырлайтынын аңғартады: “Отыз жасқа келгенде, Дүниедей кең едің. Отыз бес жасқа келгенде, Қара судың бетінде, Сығылып аққан сең едің. Қырық жасқа келгенде, Алтынды тонның жеңі едің… Елу бес жасқа келіпсің, Елу бес жасқа келгенде, Жақсы болсаң толарсың, Жаман болсаң, маужырап барып соларсың. Бұқар Жырау Абылай ханның “бәйгелі жерде бақ болған” әйгілі батырларын “өзіңе тұғыр болған төрт тірек” деп лайықты бағалай отырып, олардың тарихи ерлік істерін қазақтың абырой-арына біткен ерлер деп асқақ жырлайды.

АРҚА ӘН ДӘСТҮРІНІҢ ОРЫНДАУШЫЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Өнер зерттеушілері қазақтың халық әндерін аймақтық, орындаушылық ерекшеліктеріне қарай Батыс әншілік мектебі, Жетісу ән мектебі, Сыр бойының әншілік мектебі және Арқа әншілік мектебі деп 4-ке бөліп қарастырады. Оның ішінде Арқаның ән мектебі айрықша дамыған. «Арқа» еліміздің Шығыс, Орталық, Солтүстік Қазақстан аймағын қамтитын кең байтақ өлке. Арқа өңірі әншілік өнердің кең қанат жайып, ерекше дамыған өлкелердің бірі саналып, әндері кең тыныстылығымен, әуенінің байлығымен, терең мазмұндылығымен, асқақтығымен ерекшеленеді. Дәл осы өңірде XIX ғасырдың екінші жартысында қазақтың халықтық кәсіби әншілерінің мектебі қалыптасты. Оның негізін қалаушы әнші - Біржансал Қожағұлұлы (1831-1894 жж). Ал, Ақан сері Қорамсаұлы, Жаяу Мұса Байжанов, Ыбырай Сандыбаев, Мәди Бәпиұлы, Әсет Найманбаев, Естай Беркімбаев секілді Арқа ән мектебінің өкілдері халықтық кәсіби әннің музыкалық-поэтикалық стилін қалыптастырды. Осынау ұлы дәстүрді XX ғасырда Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Ғаппас Айтбаев, Қосымжан Бабақов, Байғабыл Жылқыбаев, Қуан Лекеров, Жабай Тоғандықов, Манарбек Ержанов, Жүсіпбек Елебеков, Мәдениет Ешекеев, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов, Бекболат Тілеухан және т.б дәстүрлі әншілер легі жалғастырды.

1965 жылға дейін қазақтың дәстүрлі әндері ауыз екі түрде сақталып, ел арасына ауызба-ауыз таралып келді. Тек 1965 жылы Мәдениет министрі І.Омаровтың тікелей қолдауымен Алматыдағы екіжылдық эстрада-цирк өнер студиясы жанынан майталман әншілер Жүсіпбек Елебеков пен Ғарифолла Құрманғалиевтің ән кластары ашылып, осы кезден бастап арнайы оқу орнында дәстүрлі әнді оқыту қолға алына бастады. Оған себеп: XX ғасырдың бас кезінде А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, С. Сейфуллин, І.Жансүгіров, М.Әуезов сынды қазақ зиялылары бас қосқанда үнемі «Қазақтың әні мен күйі бірқалыпта тұрмауы керек, үлкен ізденістер қажет, әлемдік музыка мәдениетінің озық үлгілері қатарында болуы тиіс» [1, 4 б.] - деген пікірлерді айтып отыратын. Ол үшін дәстүрлі әнді оқытатын арнайы музыкалық оқу орындарын ашып, жастарды сауаттылыққа үйрету басты міндет болды. 1987 жылы Алматы мемелекеттік консерваториясында «Халық әні» бөлімі ашылып, кейін өз алдына кафедра болса, 1998 жылы Астанадағы Қазақ ұлттық музыка академиясында «Халық әні» мамандығы бойынша арнайы оқытыла бастады. 2010 жылы осы оқу орны Қазақ Ұлттық Өнер университеті болып қайта құрылып, «Дәстүрлі ән кафедрасы» ашылды. Содан бері қазақтың дәстүрлі ән өнерінің 4 мектебі тереңдетіліп, мемлекеттік стандарттың «халық әні» мамандығы бойынша бакалавриат дәрежесінде мамандандырылған түрде оқытылады.

Тақырыпқа алып отырған Арқа ән дәстүрінің орындаушылық ерекшеліктерін аймақтық ән мектептерінің ерекшеліктерімен салыстыруға және бұдан бірнеше ғасыр бұрын бір жүйеге келтірілген академиялық ән салу мамандығының озық тәжірибесімен салыстыра отырып талдауға болады. Қазақтың әншілік мәдениетіндегі орындаушылық ерекшеліктер туралы пікірді М.Готовицкий, Р.А. Пфенниг, А.Эйхгорн, Ф.Щербина секілді ғалымдардың зерттеу жұмыстарынан да кездестіреміз. Олардың жазбаларынан халықтық кәсіби әншілердің бүгінгі күнге жетпеген бірнеше вокалдық ән салу әдістері туралы танып білуге болады. Қазір музыкалық-этнографиялық жазбаларда жиі кездесетін сондай әдістің бірқатарына тоқталып өтейік. Ғалым А.Эйхгорн (1870-1872 жж.) күнделігінде «Қырғыздардың (қазақтардың – Д.А.) әншілігі құдіретті, кең тынысты, айналасы жұп-жұмыр, сұлу әрі жүрекке жылы болып келеді» [2, с. 34] ,- дейді. Бұл жерде автор әншінің ән салу әдістерін суреттеп, бүгінгі күні ұмытыла бастаған «дауыс вибрациясының жасанды әсері» атты тәсілді мысалға келтіреді. Эйхгорн: «Кейде ұзақ ноталы дыбысты көркемдеу үшін әнші ән салып тұрып ауызын алақанымен немесе сәл жұмылған саусақтарымен желпуіш секілді желпиді. Бірақ, бұл қырғыздардың ашық аспан астында сирек қолданатын әдістерінің бірі» [2,с.35] ,- дейді. Ф.Щербинаның зерттеулерінде де: «Қазақтарда атақты әншілер деп теңдессіз дауыс иелерін ғана атайды. Олар жақсы дауыс пен сол дауысты жетік меңгерген адамды ерекше құрметтейді», - дейді. Одан әрі Ф. Щербина сарапшыларға сілтеме жасап: «Ән майталмандары қырғыздың ең мықты әншілері табиғатынан виртуоз болып келеді, олардың дауысы икемді әрі төселген дейді», - деп жазады.

Арқаның ән мектебіне тән ерекшеліктің бірі – дәстүрдегі жанрлық-стильдік дыбыс идеалы. Ол бірнеше бөліктен тұрады. Оның қатарында вокалдық және аспаптық өнердің арақатынасы, әнші дауысының ерекшелігі, әншінің дыбыс бояуы түрі және нақты әншілік динамикалық- артикуляциялық әдістер. Қазір біз Арқа ән дәстүрінің орындаушылық ерекшелігін қалыптастыратын бірнеше талаптарға тоқталамыз.

Алдымен, халықтық кәсіби әншілік өнердің басты талабы - адамның табиғи таза дауысы. Арқаның ән дәстүрі тәжірибесінде төмен дауыстар сирек кездеседі. Мысалы, Қали Байжанов, Қосымжан Бабақов, Құрманбек Жандарбеков Қ.Байбосынов сынды баритон дауысты әншілер. Әншілік жоғарғы дауыстың болуын техникалық өлшемдермен байланыстыруға болады. Себебі, тек жоғарғы дауыстар ғана алысқа ұшады. А.Затаевич жазбаларында бұл жайлы: «Қазақтар қуатты, алысқа жететін, кеңістікті кернейтін дауыстарды аса жоғары бағалайды, шырқаған дауысы қас қарайғанда 7-8 шақырымға жететін әншіге жететін адам жоқ» [2,с.39] , - деген. Арқа ән дәстүрінде салған әні сахараға жайылған сондай әншілер Ыбырай Сандыбаев пен Әміре Қашаубаев. Әншінің дауыс сапасы, қуаты, тұрақтылығы мен тембрлік көркемдігі, икемділігі дәстүрлі ән терминологиясының дамуына игі ықпалын тигізеді. Мысалы, «Көмейінен бал тамған», «күміс көмей әнші», «жезтаңдай әнші», «дауысын алты қырдан асырған әнші» деген секілді терминдік анықтамалар әнші дауысының тембірлік, акустикалық мінездемесінен көрініс береді.

Қазіргі таңда әншінің дауыс аппараты, вокалдық техникасының принциптері мәселесі терең зерттеуді қажет етеді. Мұндай арнайы зерттеу вокалдық орындаушылықтың заманауи теориялары тұрғысынан талдауды талап етеді. Бұл орайда, Арқа әндерінің әуенінің құрылысы мен әншінің дыбыс тазалығы түрінің өзара байланысы терең зерттелуі керек. Демек, Арқа ән дәстүріндегі кантилена дегеніміз – әуезділік түрі мен дыбыс тазалығы түрі. Асафьевтің анықтамасында: «Әуен құрылысы дегеніміз – музыкадағы әуезділік, біркелкілік және динамика. Ал, дыбыс тазалығы дегеніміз – вокалдылық».

Арқа ән дәстүрінің орындаушылық ерекшелігі дыбыстың естілуі тұрғысынан алғанда жеке ән салуға бейімделген. Тек жеке орындау ғана әншінің өзіндік әдістерін қалыптастырады. Арқа ән дәстүрін жалғастырушыларға кең тынысты әуезділік, тебіреністі декламация және лирика тән. Мұның бәрі әннің сөзін лирикалық пафосқа, экспрессияға толтырады. Осыдан халықтық кәсіби әндердің тыңдарманның көңіл-күйіне ерекше әсері мен қуатын байқауға болады.

Арқа ән дәстүріндегі дыбыс шығару әдістері халықтық эстетикаға баланады. Ән салу өнеріндегі эстетикалық түсінікті қалыптастыратын дәстүрлі әншілік терминологияның саналуандығы көпмағыналылығында, қолданылатын түсініктердің көп мазмұндылығында. Бұл жерден халықтық кәсіби әншінің әншілік дыбыс тазалығындағы динамикалық-артикуляциялық және тембрлік-фондық үйлесімі сезіледі. Мысалы: асқақтата, әндете, баяу, баяулатып, жай, жайлап, қоңыр, майда, шалқыта, шырқата, ырғақпен.

Арқа әндері әуені жағынан Италияның әндеріне өте жақын. Италияның әндері «бельканто» стилімен орындалады. Бельканто дегеніміз - итал. bel kanto - красивое пение - «сұлу ән». Дыбыстан дыбысқа жеңіл өту, дауыстың сұлулығы мен бояуының қоюлығы, барлық регистрдегі дауыстың біркелкілігі және әуен суретінің жылжымалы техникасын сақтайтын дыбыс шығару жеңілдігін білдіретін виртуоздық ән салу техникасы.

Мысалы: Ақансерінің «Сырымбет» әні.

«Ауылым қонған Сырымбет саласына,

Болдым ғашық ақ сұңқар баласына» , - мұнда әннің әр сөзін бөлек-бөлек буынға бөліп айтсақ әннің ерекшелігі кетеді. Ән үзіліп-үзіліп, кесіліп-кесіліп, қысқарып қалады. Сондықтан әнді бір демде үзбей айтқан абзал. Сондай-ақ, Жаяу Мұсаның «Сұрша қыз» әні.

«Қаратау кейде қарлы ахау, кейде қарсыз,

Ер жігіт кейде малды, кейде малсыз». Яғни, бұл да бельканто стилінің орындаушылық талаптарына сай, дыбысты үзбей, легатомен орындалатын шығарма. Бұл тұрғыда Арқа әндері, Ақан, Біржан, Жаяу Мұса әндері құрылымы жағынан және орындалу техникасы жағынан Италия әндеріне өте жақын. Ал, Батыс Қазақстанның әндері мен Сыр өңірінің жыр-термелерін бельканто стилімен айту дұрыс емес. Өйткені, әннің орындау мәнері бұзылады. Арқа әндері мен Италия әндері кең тынысты, дыбыстың үзілмеуін талап етеді.

Академиялық ән айтуда композитор шығарманы толық диапазонға жазады. Тенорлар үшін кіші октаваның до нотасынан екінші октаваның до нотасына дейін яғни екі октаваға жазады. Демек, тенор екі октаваны алу мүмкіндігіне ие. Егер әнші ештеңе өзгертпей, дауысын қалқаламай айтатын болса (прикрытие жасамай) онда жоғарғы нотаға жете алмайды, жеткен күннің өзінде көп айтпайды. Тенорда өтпелі нота бірінші октаваның фа нотасынан басталады. Академиялық вокал әншісі де дәстүрлі әнші де әнді өтпелі нотаға дейін бірдей айтады, тек өзіндік мәнерін, өзіндік стилін сақтай отырып орындайды. Өтпелі нота (переходной нота) дегеніміз – кеудеден шыққан дыбысты жоғалтпай тіректі күшейту, резонаторды сезу, тамырлардың жұмысын жеңілдету. Ал өтпелі нотадан жоғарғы ноталарды яғни бірінші октаваның фа диез, соль, соль диез, ля, си бемоль секілді жоғарғы ноталарды академиялық вокал әншілері қалқалап алса, дәстүрлі әншілер жартылай қалқалап кейде ашық алады. Нотаны қалқалап айту дегеніміз - кеуде дыбысын жоғалтпай, тіректі күшейтіп, резонатормен айту арқылы дыбыс байламдарының (связка) жұмысын жеңілдету. Баритондарда өтпелі нота до диез ре немесе си бекар до. Мұнда да ноталарды қалқалап айту керек. Ең кереметі Арқаның әншілерін кез-келген уақытта академиялық ән салу мәнеріне үйретуге болады. Әр әншіліктің өзіндік стильдік ерекшеліктері, өзіндік орындаушылық мәнерінде, вибратоларында айырмашылықтар болмаса Арқаның ән салу техникасымен академиялық вокалдың ән салу техникасы бірдей.

Сыр өңірінің әншілік дәстүрі

Сыр өңірінің әншілік дәстүрі өз алдына бір төбе. Сыр бойында бүкіл қазаққа аты мәлім болған көптеген ақын жыраулар шыққан. Оларды атап айтсақ: Омар Шораяқов, Кете Жүсіп, Ешнияз сал, Балқы базар, Бүдабай, Нартай Бекежанов, Мәнсұр Бекежанов т.б. Осы сүлейлердің ізін басып кейінгі ұрпаққа қаймағын бұзбай жеткізіп келе жатқан Алмас Алматов, Сәрсенбек Баймағанбетов, Амандық Бүрлібаев, Әлмырза Ноғайбаев, Шолпан Бейімбетова, т.б. Өткен ғасырда өмір сүрген ақындардың бірі – Тұрмағанбет Ізтілеуов (1852-1939) Тұрмағанбет жасынан сөзге құмар, қағілез, шешен, таңдайынан бал тамған ерекше қасиеті бар ақын – жырау болған. Тұрмағанбет ақынның «Балаларым», «Адамдық іс» шығармалары, «Рүстем», «Мың бір түн» дастандары сияқты көптеген шығармалары тарихқа енген. Сыр бойының бір алтын діңгегі Нартай мектебінің негізін қалаушы тұлға. Бұл өңірде Нұр­лы­бек, Жиенбай сынды дәстүрлі ән-жыр мек­теп­тері де қалыптасқан дейтін болсақ, со­ның ішінде Нартай мектебі өз ерекшелігі бар, зерттеу­ші­лерін күтіп жатқан айтулы мектеп. Нар­тай әншінің тағы бір ерекшелігі ретінде әндерін домбырамен сырнаймен ор­ын­дауында екенін білеміз,өкінішке қарай, оның ән-жыр, айтыстарының бірде-бірі өз аузынан, өз үнімен не күйтабаққа, не үнтас­паға жазылып алынбаған, әншінің даусы кезінде таспаға жазылмай қалған. Осы жерде ақынның асыл мұрасын келер ұрпаққа аманаттаған Бал­қаш­бай Жүсіпов, Арзулла Молжігітов, Манап Көкенов сынды шәкірт­тері екенін айтуға тиіспіз.Сыр бойының ата-бабаларының ең таңдаулы дәстүрін арқау еткен тамаша жыршылық мектебі қазақ әншілік өнеріндегі жеке бір құбылыс.Сонымен халқымыздың ғасырлардан бері қалыптасқан әншілік өнері негізгі арқауы – қазақ тілінің монументтік бірлігінің арқасында сырт қарағанда біртұтас пішінді өнер болғанымен, ішкі табиғаты жағынан сан салалы стиль өзгешеліктері бар, сомтұлғалы өнер. Сыр өңірі аспаптық дәстүрінің ерекшеліктері Бір шеті Ақтөбе, Сағыз бен Жем өзені, бір жағы Арқа атырабы мен Торғай даласы, бір қабырғасы Қаратау бойы мен Өзбекстанмен шектесетін Сыр бойы тарихта «Мауреннаһр», «Яксарт», «Сейхун» аттарымен әлемге әйгілі болған. Сақ пен Ғұн, берідегі Түрік қағанаты одан әрі Оғыз, Қыпшақтардан тараған халықтың өнері осы Сыр бойында тамырын тереңге тартыпты. Мыңдаған жылдық даму тарихы бар музыкалық дәстүріміз сан алуан өркениеттер тоғысқан Сыр бойында қордаланып, әбден пісіп жетіліп қазақ деген ұлтымыздың озық үлгілі өнерлерін қалыптастырған. Кез келген өнер немесе өнер туындысы уақыт елегінен өтіп, әбден сұрыпталған маңызы мен мәйегі ғана ұрпақтарына аманатталады. Бұл орайда Сыр бойында сақталған ерекше «феномен» көмей тілді қозғай жырлайтын дәстүрді айтуға болады. Музыкалық мәдениетіміздегі ең көне, ең күрделі өнеріміз жыраулық дәстүр. Кемел өнердің кемеңгері «далалықтардың» барлық бұла өнерін бойына сыйдырған «қасиет» қонған ірі тұлғалар болған. Бір ғана Қорқыт бабамыздан бастайтын болсақ, «Қорқыт ата Оғыз - қыпшақ ортасындағы саяси-әлеуметтік мәселелерді шешуде жол көрсетуші бас тұлға». Ол ел ішіндегі жөн-жоралғыны, салт-дәстүрді қадағалаушы ақылгөй. Халықтың сыртқы жаудан, ішкі даудан аман болуын реттеуші батагөй дана. Дүйім жұрттың көшіп-қонып, мекен-тұрағын, ен-таңбасын, ұран-ұжымын белгілеп отыратын білгір. Мұның бәрін ол қылыштың жүзімен, найзаның ұшымен емес, көшпелі өмір салт орнықтырған далалық демократиялық билік тұрғысында жүзеге асырып отырған. Дәлірек айтсақ, жарлық түрінде, мәжбүрлеу тұрғысында емес, өмірлік тәжірибені көлденең тарту арқылы өнер мен ғылым деңгейіндегі даналығына төңірегін мойындата білген [1]. Қорқыт заманынан жеткен бұл ғажайып дәстүр қазақ тарихында ақын-жыраулардың өмірі мен шығармашылығында айқын аңғарылды. Өнеріне ғана емес бір халықтың өмір-тіршілігіне, болмыс-бітіміне, салт-дәстүрімен сана-сезіміне де игі әсер ете алған Қорқыт баба шынында да өте ірі тұлға болған. Қорқыт жайында сөз қозғағанда еріксіз есімізге қыл қобыз аспабы келетіні, құлағымызға қыл қобыздың үні естілетіні бар. Қорқытты зерттеген ғалымдардың барлығы дерлік қыл қобызды Қорқыт ойлап тапқан дейді. Адам даусына барынша үндес, барынша ұқсас та жақын аспап - қыл қобыз екені даусыз. Дауысты аспап үніне ұқсату немесе қыл қобызбен адам дауысын салу өте қиын. Әрбір шегінде алпысқа дейін жылқының қылы болатын қыл қобыздың дыбыстарында бірнеше «обертон» болатынын білеміз. Құпиясы мол сырлы үн кімді болса да бейжай қылдырмасы анық. Осы бір тылсым дыбыстарды табуға талпыну, сол дыбысты дауыспен салу көмеймен жырлауға, көмей тілді қозғауға мәжбүр еткен. Басқаша тәсілмен қобыз үні мен үндесу, қобызға ілесу мүмкін емес. Құпиясы көп қобыздың Қорқыт заманында құдіретке ие болуы Қорқыт қозғаған көмей тілге байланысты болса керек. Адам дауысымен қобыз дыбысын салып онымен үндесу үшін көмей тілді қозғап жырлау арқылы қобызға ілесу мүмкіндігі туады. Қорқыт атадан жетті дейтін ондаған мақал-мәтелдер бар. «Өтірік сөз өрге баспайды», «Кімнің батыр, кімнің бақыл екенін жырау білер», бұл нақыл сөздер бүгінгі күніде өзектілігін жоймаған. Сол сияқты Қорқыттан жеткен бірнеше күйлер бар. Қызылордалық Нышан қобызшы жаздырған Қорқыттың он бір (11) күйін М. Жарқынбеков нотаға түсіріп кітап етіп шығарған. Осы кітаптағы күйлердің ноталары көптеген зерттеушілер мен ғалымдарға, музыка мамандарымен орындаушыларға көп көмегін тигізуде. Әрине «Бұлар Қорқыттың күйлері емес» деген пікірлерде жоқ емес, бірақ күйлердің көнелігі құлаққа ұрып-ақ тұр. Қорқыт күйлерін Сыр бойының мақам-саздарымен, жыр күйлерімен күйлерін салыстыра зерттеуге біздің қажетімізге көп көмегін тигізгені анық. Сыр бойының музыкалық мұрасын зерттегенде жыраулық дәстүрге соқпай, оны айналып өту әсте мүмкін емес. Жыраулық дәстүрдің кемеліне келіп, шарықтау шегіне жеткен бұл өңірде әншілік, күйшілік дәстүрлер анағұрлым аздау дамығандығын Сыр бойының музыкасын зерттеген ғалымдардың барлығы дерлік теріске шығара қоймас. Қаймағы бұзылмай, біртұтас синкреттік қалыпта болған Сыр бойының музыкалық мұрасы таңды таңға асыра бірнеше күндер бойы жырлайтын жыраулардың бойында сақталған. Бірнеше мың өлең жолдарынан тұратын жыр-дастандарды былай қойғанда мақам-саздар, жыр күйлері мен күйлерді жадында ұмытпай сақтап оны қастерлеп ұрпақтарына аманат етіп тапсыру кез-келген өнерпаздың қолынан келе бермейтін үлкен іс. Бір тыңдағанын көкейіне құйып алар құйма құлақ күйшілер Сыр бойында аз болмаған. Жыраулық дәстүрі жақсы дамыған аймақтарда ғана кездесетін жыр күйлерінің дамып, насихатталуына тікелей күйшілердің үлесі зор болған. Жалпы бұл күндері Сыр бойының өнерін зерттеген адам Т.Тоқжановтың «Сырлы сарын», Б.Жүсіповтың «Жиделі байсын күйлері» атты еңбектеріне соқпай кете алмайды. Сусыз жерде тіршілік болмайтынын ескерсек адамзат жаралғалы Сыр бойы мен Арал теңізінің аймағы тығыз шоғырланған елді- мекен болғандығы күмән туғызбаса керек. Басқасын былай қойғанда оғыздардың астанасы болған «Жанкент» қаласының өзі бүгінгі күнге дейін толық зерттеліп болмағаны белгілі. Сыр бойында кешегі 1950-60 жылдарға дейін жыр мектептері болған. Өзі домбыра ұстап, жыр жырламасада бір ғана Нұртуған шайырдың жыр мектебінен сусындаған жырау-жыршылар жеткілікті. Міне, осы Нұртуған шайырдың жырау-жыршыларға қоятын қатаң талаптарының бірі аспапты жақсы игеру. Оң қолдың домбыра шанағын қатты ұрмауын қадағалап отырған. Ән мен жырға әуен таңдағанда көптің көңілінен шығатындай әннің әсем болуын талап еткен. Ән мен терме бастамас бұрын кіріспе, яғни музыкалық кіріспе ән бастау, жыр бастауларда құлақ күйлері сияқты, бүгінгі күнгі әнші-күйшілердің елей бермейтін, ұсақ-түйек сияқты көрінетін нәрселерге жіті мән беріп отырған. Сыр елінің музыкалық мәдениетін қарастыра келе біз мынадай тұжырымға тоқтадық. Сыр бойының күйлеріне, жалпы Сыр бойының күйшілік дәстүрінің калыптасуына тікелей жыраулық дәстүрдің әсері болған. Өйткені Сыр бойының кез келген күйлерінен жыр мақамдарына ұқсастық табуға болады. Оған таңдануғада болмас. Бүтіндей бір өңірдің рухани байлығына, рухани көсеміне айналған жырауларға ұқсағысы келмейтін өнерпаздар кемде кем болған. Міне сондықтанда кез келген өнер әншілік, күйшілік т.б. жыраулық дәстүрдің аясынан асып кете алмаған. Сыр бойының әндері де, күйлері де жырдың мақам-саздарымен ұқсас, сарындас. Өзге өңірдің тыңдармандары Сыр бойының әндері мен мақам-саздарын ажырата алмасы анық. Бірақ одан әншілік дәстүрде күйшілік дәстүрде ұтыла қойған жоқ. Қайта ешбір жердің дәстүрлеріне ұксамайтын тек қана Сыр өңірінің әншілік күйшілік дәстүрлері қалыптасты. Сыр бойының көне көз жырау-жыршыларының сөзіне сенсек жыр күйлерін «көне күй, ескі күй, ежелгі күй» деп те атайды екен. Оған себеп, күйдің бүгінгі формасы қалыптасып болмай тұрғанда да осы жыр күйлері болған сияқты. Көне күйлер мен жыр күйлердің құрылысы, көлемі, диапазондары есімізге еріксіз нотаға түскен Қорқыт күйлерін түсіреді. Нотаға түскен Қорқыт күйлеріне назар салсаңызда көзіңізге алдымен түсетіні күй көлемі. Шағын ғана Қорқыт күйлерінің диапазоны да бір октаваны ғана қамтиды. Орындауы жағынан да аса үлкен шеберлікті қажет етпейді. Соған қарамастан Қорқыт күйлерінің айтары мол, көңілге «түрлі ой салатын» бас-аяғы бүтін аяқталған шығарма. Ал жыр күйлерінің дені домбырада тартылатын болғандықтан қағыстарының біркелкілігі сақтала бермейді. Мәселен күйде көбінесе бір қағыс күй аяғына дейін сақталады. Мысалы: «Балбырауын», n nv nv, «Аман бол шешем, аман бол» nvn nv nvn, т.б. ал жыр күйлерде ондай заңдылық сақтала бермейді. Екіншіден, біздің қолымыздағы жыр күйлерде Сыр бойының мақам-сазына ұқсастық өте көп. Оны жыр күйі деп те, сыр мақамы деп те орындауға болатын сияқты. Жыр күйлерінің тағы ерекше тұсы біздің пайымдауымызша адам дауысының жететін жеріне дейін ғана тартылады, яғни диапазоны жететін пернелерге дейін тартылады. Қолымызда бар материалдарға қарап жыр күйлерімізді талдау жасау барысында алдымен көзге түсетін домбырадағы бас буын, тұрақты дыбыстар ре, ля ноталарында жыр күйдің ырғағын (ритм) қағыстарымен анықтап алады. Бұл бір немесе екі тактіні ғана қамтиды. Сосын негізгі әуен (мелодия) басталады. Ол көбінесе орта буыннан немесе кіші сағадан өрбиді. Осы негізгі мелодия бірнеше рет қайталанып орындалады. Бірақ әр қайталауда әртүрлі қағыстармен көркемделіп, күрделеніп, толықтырылып орындалады. Жыр күйлерге тән тағы бір ерекшеліктері жыр-дастандардағыдан «жыр қайыру» сақталған. Осы соңғы буын «жыр қайыруды» орындаушы бар мүмкіндігін сарқа пайдаланып орындайды. Өйткені ол шығарманың кульминациясына жатады. Сыр бойындағы жыраулық дәстүрде сақталған қос қайырманы еске алсақ, кейбір жыр күйлерде де осы тәрізді «қос қайырма» берік орын алған, яғни, екі рет орындалып аяқталады. Әрине егер «жыр қайыру» екінші рет қайталанса ол бірінші «қайырудан» өзгеше болары анық. Жыр күйлері көлемі жағынан күйлермен салыстырғанда шағындау, дегенмен шығармада (жыр күйде) негізгі әуенді (мелодияны) варияциялау басымырақ сияқты. Әйтсе де жыр күйлері аяқталмаған шығармаларға көбірек ұқсайды. Сыр өңірінен жиналған бірнеше күйлерге талдау жасап көңілге түйгенімізді ортаға салайық. Аталған өңірдегі күйлердің ең ескі, ең көне түрі біздің ойымызша Шал Мырза атанып кеткен Мырза Тоқтаболатұлының шығармалары сияқты. Шал Мырза күйлерінде үлкен саға ре дыбыстары жоқтың қасы. Кіші сағаның үстіңгі шегінде мелодия дамымайды, яғни кіші сағадағы ля дыбысының үстіндегі дыбыстар қамтылмайды. Шынында да Мырза күйші архаикалық, көне күйшілердің соңғы буын өкілі сияқты. Мырзаның біраз күйлерінде үлкен саға түгіл кіші сағада кездеспейді, мысалы: «Ташауыз», «Қайран елім қайтейін», «Мереке», «Шалқыма» т.б. Есесіне орта буындарды дамытқан, ми, фа, соль дыбыстарының үстіңгі шектегі мелодиясын барынша қамтыған. Мырза күйлері өзге өңірдің күйшілерінен қағыс ерекшеліктерімен, орындауға қиын форшлагтарымен де оқшауланады. Осы уақытқа дейін қазақ күйлерінде өзіміз кездестірмеген септима интервалы яғни, соль шегінде, си дыбысы (сағада) ре шегінде до дыбысы бой көрсетеді. Бұл Мырза күйшінің саусақтары ұзын болған ба деген ойға жетелейді. Қалай десекте саусағы ұзын күйшілердің орындаушылық мүмкіншілігі де мол болатынын айта кеткен жөн. Мырза күйлері формасы жағынан да осы күні қалыптасқан белгілі дәстүрлі күй мектептерінің қалпынан асып-төгіліп жатады. Мырза күйшінің күйлері көлемі жағынан да мелодиялық тұрғыдан да жыр мақам-саздарымен ұқсас, үндес. Сыр бойында ғана дамыған ерекше феномен жыраулық дәстүр осылайша күйшілік дәстүрге игі әсерін тигізді. Бұл еңбегімізде бір ғана Мырза күйшінің бірнеше күйіне ғана талдау жасап, өз пайымдауымызды айтып отырмыз. Сыр бойы сияқты абат өлкенің күйшілік дәстүрін зерттеуге бір адамның ғұмыры жете ме? Десекте алдағы өміріміз осы бағытта, осы саланы зерттеуге, игеруге, насихаттауға арналады деп нық сеніммен айта аламыз. Бір тыңдағанын көкейіне құйып алар құйма құлақ күйшілер Сыр бойында аз болмаған. Жыраулық дәстүрі жақсы дамыған аймақтарда ғана кездесетін жыр күйлерінің дамып, насихатталуына тікелей күйшілердің үлесі зор болған. Сыр бойының күйлеріне, жалпы Сыр бойының күйшілік дәстүрінің калыптасуына тікелей жыраулық дәстүрдің әсері болған. Өйткені Сыр бойының кез келген күйлерінен жыр мақамдарына ұқсастық табуға болады. Мұның өзі Базар жыраудың нәзирашылдық жолды ұстанғанын байқатады. Жыраудың сол кездегі шығыс және ислам философиясымен жақсы таныс болғандығы анық. «Әр кемелге — бір зауал», «Тіршіліктің түрлері», «Керқұлан», «Кермиық», т.б. іргелі толғауларында ол өмірдің мән-мағынасына көз жүгіртеді, тіршілікте кездесетін жақсылық пен жамандық, адамшылық пен зұлымдық хақында тереңнен ой толғайды. Оның жырлары афоризмге толы, жырау ел аузында айтылып жүрген мақалдарды өз елегінен өткізіп, қайтадан түрлендіріп, әрлеп, кейде тіптен басқаша мағына беріп, асқан шеберлікпен қолданады. Сонымен қатар Лұқпан хакім, Қорқыт бабалардың да өнегелі сөздерін ретті жерінде жырға қосып отырады. Жыраудың жастық шақ, табиғаттың әр түрлі маусымы, туып-өскен жер, т.б. жайлы шығарған толғау-термелері де көп. Сараң байларға, әділетсіз әкімдерге, қиянатшыл кісілерге арнаған сын-сықаққа толы, қазақтың ауыз екі поэзиясындағы арнау-эпиграмма жанрында шығарылған бірқақпайлары да жетерлік. Базар жырау домбыраны өте жақсы тартқан, Сыр бойында таралып жүрген, көпке ортақ әуендерді өз даусына лайықтап, өлеңінің ырғағына орай өңдеп, өзгертіп қолданған. Оның жырлау сазы өте әсем, қисса мен толғауларды орындағанда неше түрлі құбылып отырады. Бұдан жыраудың композиторлық қабілетінің де болғанын аңдаймыз. Жырау көзі тірісінде, әсіресе, қартайған шағында құрдасы әрі туысы Нұрымбеттің Төремұрат деген оқыған баласына ауызша айтып отырып, көп толғау-жырларын, дастандарын хатқа түсірткен. Оның бұдан да басқа хатшылары болған. Жыраудың өз айтуымен хатқа түскен 15 мың жолға жуық өлең-жырлары, 5 дастаны сақталған.Базар жырауды көзі тірісінде-ақ Сыр бойының жыраулары мен шайырлары өздеріне ұстаз тұтқан, оның өнегесін ұстанған. Базар жыраудың өлеңдері 20 ғасырда ғана баспа бетін көре бастады. 1925 жылы Ташкенттен шыққан «Терме» жинағына, 1931 жылы жарық көрген «Қазақтың әдебиет нұсқалары» атты кітаптарға енген. Оның шығармаларына С.Сейфуллин, М.Жұмабаевтар аса жоғары баға беріп, Бұхар жырау мен Махамбеттен кейінгі толғау алыбы деп таныған. Жырау шығармаларын жинастыруда Ә.Диваев, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Ә.Қайнарбаевтар үлкен еңбек сіңірді.

Мұхит Мерәліұлы

Атақты әнші, композитор, ақын Мұхит Мерәліұлы 1841 жылы Орал губерниясы, Жымпиты уезі, Жақсыбай болысының Ақбақай мекенінде дүниеге келген. Төре тұқымынан шыққан.

Мұхит кішкентайынан домбыра ұстайды. Бір естіген әнін өзі салып алатын болады. Ауылға келген жыршы, әнші, домбырашының қастарынан қалмайды. Әкесі оның серілік мінезін ұнатпай, билік құруға баулып, ауылнай қылады.

Бірақ Мұхит қоржыны мен мөрін бір ауылдасына беріп, өнер жолына бет бұрады. Ол біраз уақыт өзгенің шығармаларын, халық әндерін орындаушы болып жүреді, кейіннен өзі ән шығаруға талпынады. «Айнамкөз», «Алуаш», «Зәуреш», «Ақиіс», «Қилым», «Бала Ораз», «Жылқышы», «Кіші Айдай», «Паңкөйлек», «Кербез», т. б. әндері халыққа кеңінен тараған. Мұхиттың Ақбақай қорымындағы зиратын 1958 жылы академик Қ. Жұмалиев тауып, белгі қойылған. Мұхитың 150 жылдығы 1991 жылы маусым айында қазіргі Саралжын ауылдық округінде республикалық дәрежеде тойланды. Мұхитқа ескерткіш орнытылды. Кең тыныстылықты, асқақ та шырқау үнділікті талап ететін Мұхит әншілік дәстүрі негізінде әншілердің Батыс Қазақстан өңіріне тән ерекше бағыты - «Мұхит мектебі» қалыптасқан.