Ғылыми-техникалық прогресстің тарихи кезеңдері. Дүние жүзі тарихы, 11 сынып, қосымша материал, 2 сабақ.

 Англиядағы өнеркәсіптік революция

 1. Алғышарттары және басталуы өнеркәсіптік революция

 Англияда өнеркәсіптік төңкеріс (өнеркәсіптік төңкеріс) басталды, яғни мануфактуралық өндірістен фабрикалыққа, қолмен еңбек етуден машинаға көшу. Оның алғышарттары бұрыннан пайда болды. Аграрлық революция-бұл ауыл шаруашылығындағы табиғи тауарлық өндірістен көшу, ұсақ шаруа қожалықтарын жою және Жерді ірі жер иеленушілердің, ірі жалға алушылардың қолында шоғырландыру; жалдамалы еңбек енгізу.

 Англияда аграрлық революция қой өсіру үшін өз иеліктерін ұлғайту мақсатында лендлордтерді қоғамдық жерлерді алып, шаруаларды осы сындыратын қоршаудың формасын алып тастады. Өмір сүруге қаражаттан айырылған соңғылары арзан жалдамалы жұмыс күшіне айналды. Қоршауға мүмкіндік беретін, парламент 1,5 мыңға жуық заң қабылдаған кезде, XVIII ғасырда маңайындағы ең белсенді процесс өтті. XVIII ғ. соңында Англиядағы шаруа жоғалып кетті.

 Аграрлық революция өнеркәсіпті арзан жұмыс күші мен қажетті шикізатпен қамтамасыз етті.

 Өнеркәсіптік революцияның екінші қажетті алғышарты техникадағы өзгерістер болды. Қол еңбегімен және жекелеген қарапайым операцияларға бөлінген мануфактуралық өндіріс жұмысшылар мен шеберлерді адамның қолын қандай құрылғымен, машинамен ауыстыруға болады деген ойға итерді.

 Өнеркәсіптік төңкеріске түрткі болған маңызды өнертабыс тоқыма станогын жетілдіру болды. Джон Кей, ол тоқушы, кейіннен механик болып жұмыс істеді, 1733 ткацкий челнок ойлап тапты. Бұл кең көлемді матаны дайындауға мүмкіндік берді, Еңбек өнімділігі екі есе өсті, яғни екі Тоқаштың жұмысын бір бастады.

 Тіндердің өндірісін жылдамдатумен иірімжіп жетіспеу проблемасы туындады. Иіру процесі жетілдіруді қажет етті; технологиялық серпілісті Ткач пен Джеймс Харгривс ағаш ұстасы жасады. Олардың жасаған прялка "Дженни" жіптің бір мезгілде созылуын және бұралуын қамтамасыз ететін механизм болды. Иіру жұмысының өнімділігі 18-20 есеге өсті. 1784-да Эдмунд Картрайтизоброел 40 есе өнімділігін арттырған принципті жаңа тоқу станогы.

 Жұмыс механизмінің өнертабысы, яғни адамның қолын ауыстыра отырып, шикізатты тікелей өңдейтін машинаның бөлігі Англиядағы өнеркәсіптік төңкерістің басы болды.

 Алайда, бұл құрылғылардың барлығы адамның бұлшық ет күші, еңбек өнімділігінің одан әрі өсуін тежеді. 1771 жылы кәсіпкер Ричард Аркрайт Иіру машиналары су дөңгелегінің көмегімен қозғалатын кәсіпорынды құрды. Бұл мануфактура емес, тарихтағы алғашқы фабрика - негізгі операцияларды машиналар жүйесі жүзеге асыратын өнеркәсіптік кәсіпорын болды. Аркрайт фабрикасында бірнеше мың станоктар орнатылып, 300 жұмысшы жұмыс істеді. 20 жылдан кейін Англиядағы осындай фабрикалар 150 болды. Алайда, фабрикалар өзендердегі ыңғайлы жерлерге байланысты болғандықтан, мануфактураларды ығыстыра алмады. Әмбебап қозғалтқыш қажет болды. Мұндай қозғалтқыш Джеймс Уатт жасаған бу машинасы болды. Паровик ғасырдан астам негізгі қозғалтқыш болды.

 Бу машиналары мен станоктардың құрылысы машина жасау саласының пайда болуына әкелді. Машина жасау металға деген қажеттіліктің артуына алып келді, өз кезегінде металлургияның дамуына үлкен серпін берді. XVIII ғ. ішінде шойын, кейіннен тас көмірдің негізінде Темірдің жаппай өндіру мәселесі шешілді. Осының арқасында тас көмір өндіру шаруашылықтың негізгі салаларының бірі болды.

 Бу машинасының өнертабысы көлікті жетілдірді. Паровик дөңгелектерге қойылды және темір рельстік жолмен көпірлі түймені қозғалудың сәтсіз әрекеттерінен кейін. Сағатына 10 км жылдамдықпен қозғалатын бірінші сәтті паровоз және 8 вагон болды, Джордж Стефенсон 1814 инженер-өзін-өзі үйрету құрды. Американдық механик Роберт Фултон кемеде бу машинасын орнатты; осылай пароход пайда болды. Машина жасауды, металлургияны, көмір өндіруді, көлікті дамыту индустрияландыруды жүзеге асырудың және индустриялық қоғамды қалыптастырудың негізі болды.

 Сурет. Өнеркәсіпте бу машиналарын пайдалану

 2. Өнеркәсіптік революцияның салдары

 Революция нәтижесінде Жаңа Англияның саяси құрылысы қалыптасты. Өнеркәсіптік революция, өз кезегінде, жаңа экономика мен қоғамдық құрылымның қалыптасуына ықпал етті. Экономикада фабрикалық-зауыт өнеркәсібі басты рөл атқарды. Фабрикалар мен зауыттарда дайындалған өнімдер машиналарды пайдалану арқасында арзан болды; бұл қолөнер бұйымдары мен мануфактураларды нарықтан біртіндеп ығыстыруға әкеп соқты. Ағылшын саудасының сипаты да өзгерді: елге қажетті шикізаттан көбірек әкелінген, ал Англиядан тыс арзан фабрикалық тауарларды әкеткен.

 Қоғамның әлеуметтік құрылымында үлкен өзгерістер болды. Өнеркәсіп төңкерісінің нәтижесінде ескі әлеуметтік қабаттар (феодалдар мен шаруалар) кәсіпкерлер мен жалдамалы қызметкерлерге орын берді.

 Кәсіпкерлер саны үнемі өсіп, ескі жер иелерінің санынан асып түсті. Жаңа кәсіпкерлер немесе буржуазия жаңа өнеркәсіптік Англияны бейнелейді. Олар фабрикалар мен зауыттарға ие болды, рыноктарды білді және тұтынушылардың өзгеріп отырған сұранысына шебер бейімделді. Кәсіпкерлердің басым көпшілігі үшін табысты қызметтің басты өлшемі пайда болды. Онсыз, әрине, бірде-бір өндіріс дами алмады. Тек пайда болған жағдайда ғана олар өз өндірісін дамыта алады. Сондықтан қоғамда кәсіпкерлер мен жалдамалы жұмысшылардың пайда болуына байланысты мүдделер қақтығысынан туындаған күрес басталды: немесе кәсіпкердің мүдделері мен өндірісті дамыту, не жалдамалы қызметкердің мүдделері және оның еңбекақысын ұлғайту, әлеуметтік кепілдіктер. Жұмысшылардың алғашқы сөз сөйлеулері машиналарға қарсы бағытталған, өйткені оларды еңбек жағдайларының нашарлауына, жұмыс істейтіндердің және жалақының қысқаруына кінәлі деп санаған. "Машинамен күресушілер" луддиттерді атады.

 Өнеркәсіптік революция кезеңінде ағылшын қоғамының басты қабаттары кәсіпкерлер мен жалдамалы қызметкерлер болды, бұл Англияда индустриялық қоғамның қалыптасуын куәландырды. Басқа да дәстүрлі қабаттар болды, бірақ олар қоғамда шешуші рөл ойнаған жоқ және бірте-бірте жоғалып кетті.