Ғылыми-техникалық прогресстің тарихи кезеңдері. Дүние жүзі тарихы, 11 сынып, дидактикалық материал, 1 сабақ.

 ҒТП кезеңдері

 1) Бірінші кезең ғылыми және техникалық прогрестің (XVI – XVII ғғ.) жақындасуымен байланысты.

 Жиі соғыстар атыс қаруының жетілуін тудырды, ал металлургия мен Орта ғасырдағы, механикалық өндірістің жетістіктері осы қарудың дамуына ықпал етті. Алғашқы зеңбіректер тас ядролармен атылды. Содан кейін шойын ядросы ойлап тапты. Ақырында картечаға (ірі темір бөлшек) көшті. Қазіргі заманғы мушкеттің ата-бабасы алдымен оқ-дәрі төгіп, Атуға арналған сөре болды, - деп оны фитильмен тұтандырды. Кейін мушкет мылтықты соққы құлыппен алмастырды.

 Кеме құру жақсарды. Орта ғасырлардың соңында мұхиттық кемелердің көпшілігі ондаған желкендері бар үш құрамдас діңгек болды. Қолайлы ауа райы кезінде жүзу жылдамдығы күніне 30-дан 60 км-ге дейін өсті. Теңізшілер енді Саңылау түтіктерін, хронометрлерді (дәл сағаттарды), секстанттарды (көктегі жарықтарды бақылау үшін бұрыштық өлшеу құралдарын) пайдаланды. Әрбір кемеде үлкен кеме компасы болды. XVI ғасырда голландиялық Меркатор бірінші атласты құрды, осыдан кейін кез келген капитан теңіз карталарының жиынтығымен алыс жүзуге кетті, бірақ әлі де жаман.

 Біртіндеп алғашқы машиналар пайда болды. Ортағасырлық адамдар оларға үлкен таңданумен, кейде қорқынышпен отырды. Машина ойлап шығарушылар жиі колдовстве айыптады және инквизиция қолына берді. Автоматтардың негізін қалаушы сағат болды. Алдымен бұл серіппемен қалта сағаты болды. Содан кейін үлкен мұнара сағаттарын жасады. Орта ғасырлардың ең соңында сағаттарға маятник бекітілген. Басқа маңызды өнертабыс диірменді қозғалтқыш ретінде пайдалану болды: жел немесе су құрылғының жұмыс бөлігімен байланысты дөңгелекті айналдырды. Осылайша, Шұға, қағаз, ұн тарту, кенді ұнтақтау диірмендері жұмыс істеді. Иіру мануфактураларында бір мезгілде жіпте созған талшық және оны бұраған, тоқу мануфактураларында - жұмысшы бірден түрлі түсті 20 таспадан дайындаған ленталы стан пайда болды.

 2) Екінші кезең машина өндірісінің XVIII ғ.дамуымен байланысты.

 18 ғасырға арналған техникалық революция 2 оқиғадан тұрады: адам қолының орнына технологиялық функцияларды орындайтын жұмыс машиналарын жасау және келесі кезеңге өту үшін қажетті болатын әмбебап бу қозғалтқышын жасау. Бұл кезеңде машина фабрикалық-зауыт өндірісінің техникасын дамыту жүзеге асырылды. Яғни, жұмыс машиналарының тұтас жүйесі негізінен бу қозғалтқышымен іске қосылды.

 Алғашқы құрылғылар, құралдардың мамандануы тоқыма өндірісінде басталады. Иірімжіп пен матаның әртүрлі түрлерін өндіру әртүрлі арнайы тәсілдер мен құралдарды талап етеді. Сондықтан диверсификация, яғни, қабыршақты, иіру, ткут және т. б. құралдардың алуан түрлілігі.

 Механикалық қозғалтқыштардың, су немесе жел қозғалтқыштарының болуы токарлық немесе примитивті-Токарлық станоктар түрінде токарлық өнердің дамуына ықпал етеді. Өйткені, сүйек, ағаш немесе металл айналмалы шпинделде бекітіледі, ал кескіш қолмен жасалады. Осылайша, 1-ші Петр өз өнімдерін токарь шеберханасында қайрады.

 Осы қуатты су қозғалтқыштарының болуы металл өңдеуді дамытуға мүмкіндік береді. Германия мен Швецияда 18 ғасырдың басында су қайшылар ойлап тапты, олар жолақ темір, болат сым кесе алады.

 Қарастырылып отырған кезеңнің мануфактуралық өндірісінің ерекше ерекшелігі еңбек бөлінуінің жоғары дәрежесі және өндірісті механикаландыру, атап айтқанда гидроқұрылғыларды пайдалану болды. Гидроқондырғылар төменгі (құйма), орташа (науа бойынша су дөңгелектің орташа бөлігіне берілді және көтеру есебінен түсетін ағынның әлеуетті энергиясы артты) және жоғарғы (үлкен биіктікке бөгет көтерген су ағыны, дөңгелектің жоғарғы жағына құлап түсті) су дөңгелектері болды. Батыс Еуропада су дөңгелектерінің барлық түрлері тау-кен ісінде, металлургияда, қағаз, тоқыма, ағаш кесу, ұн тарту, май тарту және басқа да өндірістерде белсенді қолданылды.

 Металлургиядағы мануфактуралық өндіріс технологиясы күрделенді. Металлургиялық процесс мыналарды қамтиды: шойын балқытуды ─ Домен процесі; шойын құю өндірісі ─ шойыннан дайын бұйымдарды құю; дәнекерлеу (соғу) темірін алу; дәнекерлеу темірін сортқа ауыстыру. XVIII ғ. басынан бастап металлургиялық өндіріс ағаш көмірімен қатар коксты пайдалана бастайды, бірақ коксқа тек XIX ғасырдың ортасынан ғана ауыса бастады.

 3) Үшінші кезең (ХІХ-ХХ ғ.ғ.) ғылыми-техникалық революциялармен анықталады, өнеркәсіппен қатар ауыл шаруашылығын, көлікті, байланысты, медицинаны, білімді, тұрмысты қамтиды. Бұған дейін өзінің инкубациялық кезеңі байқалады, оның ішінде ғылымның жетістіктері өндірістің дамуын және жекелеген эпизодтық фактілер түрінде техниканы жетілдіруді ынталандырады.

 Жүз жылдықта техниканы дамытуда үлкен өзгерістер орын алады — темір жолдар мен бу флотының құрылысы, тоннельдер мен арналарды салу, көпірлер, өнеркәсіптік құрылыстар мен ғимараттар салу, қару-жарақты жетілдіру. Осының бәрі болатты алудың жаңа, жоғары өнімді әдістерін жасауды, Түсті металдарды балқытуды ұлғайтуды, химиялық өндірістің дамуын және т.б. талап етті.

 19 жүзжылдықтың бірінші үштен бірі мақта-мата өндірісінде жұмыс машиналарын одан әрі жетілдірумен ерекшеленді. Бұл машиналар бу қозғалтқышын қолдануға есептелген (мысалы, Эдмонд Картрайт механикалық тоқу станогы). Осы жылдары бу қозғалтқышы мақта өңдеу машиналары үшін де қолданыла бастады. Механикалық тоқу станоктарын жасау үшін мануфактуралардың жабдықтарының көп бөлігі дайындалған ағаш емес, темір қажет болды. 1825-1830 жылдары ағылшын механигі Ричард Робертс Автоматты иіру мюль-машинасын ойлап тапты. Иірімжіптің түрлі нөмірлерін жасаудың күрделі процесі осы машинамен автоматты түрде жүзеге асырылды. Маталарды қолмен толтыру машинамен басылған. 1823 жылы ағылшын Палмер, ал 1834 жылы француз Перро өзінің ситцеп баспа машиналарын ұсынды. Таралуын 3-4 бояумен бір уақытта басып шығарған француз өнертапқышының машинасы алды; ол 50 шабуылшы жұмысын атқарды, екі жұмысшы қызмет етті. Маңызды жетілдірулер жібек қаптау және жібек тоқу өндірісінің жабдықтарына да, атап айтқанда, Француз станогына да енгізілді. Өрнекті тоқу үшін Жаккара. Сондай-ақ тоқыма, шілтер, тігін салалары механикаландырылды. Тігінші, етік және өндірістің басқа да түрлерін механикаландыру үшін тігін машинасының өнертабысы үлкен маңызға ие болды. Англияда және АҚШ-та ғасырдың ортасында тігін машиналарының әр түрлі құрылымдарына 30-ға жуық патенттік өтінім берілді. Американдық и. М. Зингердің тігін машинасы кеңінен таралған.

 4) Төртінші кезең сатысы ғылыми-технологиялық прогресс (70-шы жж., XX ғасыр). Оған 4 мүше формасы тән: ғылым-технология — техника — өнім. Техниканы пайдалану бойынша операциялардың жиынтығы мен жүйелілігін ғана емес, сонымен қатар өзара іс-қимыл және жанама құралдардың бірқатар әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, гуманитарлық және басқарушылық кіші жүйелерін қамтитын аса күрделі супержүйе ретінде технологияны қалыптастыру қазіргі жағдайда ғылымның, техника мен адамның өзара іс-қимылының сипатын радиалды түрде өзгертеді. Талдаудың негізгі бірлігі ғылыми білімді жетілдіретін фактор ретінде қолданылатын техника емес, ғылымды қамтитын технология болып табылады. Сонымен қатар, технология ғылыми болып қана қоймай, ғылым да қоғамдық ақталған және мақсатқа сай болып келеді, ол технологиялық, яғни технологиялық деңгейде принципті түрде іске асырылады. Бұл үдерістің нәтижесінде ғылым мен технология арасындағы шек толық жойылмайды, бірақ қоғамның құрылымына, мәдениетіне, тұрмысына, дүниетанымына, өндірістік қарым-қатынастарына және қоғамдық санаға принципті әсер ететін айтарлықтай көбейеді. Қазіргі заманғы технология, мысалы, техникалық артефактілер (лат. arte-жасанды және factus-жасалған) дәстүрлі өндіріс жүйелерінде, бірақ барлығы өзекті рөлді ақпараттық технология (қоғамды ақпараттандыру) атқара бастаған технологиялар жүйесі немесе сомасы ретінде бар. Биотехнология, гендік инженерия, ғарыштық технология, байланыс технологиясы және т.б. сияқты заманауи технологиялар ақпараттық технологиясыз және техника мен технологиялық процестердің жалпы жоғары интеллектуалдандырусыз мүмкін емес.