Дүниежүзінің этникалық картасы: тарих және қазіргі таң. Дүние жүзі тарихы, 10 сынып, дидактикалық материал.

1 – тапсырма. Мәтінді оқып, кестені толтырыңыз

Дескриптор: Этникалық топтардың жіктелуін анықтай алады.

Этнос, этникалық қауымдастық - [грек, ethnos - тайпа, халық] - бір халықты екіншісінен ажыратуға мүмкіндік беретін ортақ белгілері бар қауымдастық. "Этнос" ұғымы әлі күнге бірыңғай түсіндірілмейді. Кең мағынада, "этнос" ұғымын көпшілік зерттеушілер барлық дәрежедегі этникалық жүйелер жиынтығы ретінде түсіндіру қалыптасқан (тайпа, халық, ұлт және т.б.). Алайда, кейбіреулер (Л. Н. Гумилевтан кейін) оны негізгі жүйе ретінде қарастырады (субэтностар, суперэтностармен қатар және т.б.). Тар мағынада алғашқылардың бірі болып "этнос" ұғымына анықтама берген М. Вебер: "Этнос - мүшелері сыртқы бейнелерінің, әдет-ғұрыптарының үқсастықтарына қарай немесе ортақ отаршылық не көші-қонды басынан өткерген тағдырлас тарихына қарай өздерінің шығу тектерінің бір екендігіне сенетін топ". Бүдан кейін де көптеген зерттеушілер этносқа аумақ, тіл, дін ортақтығының негізінде өзінше анықтама беруге тырысты. Алайда, Л. Н. Гумилевтің пікірінше, аталған белгілердің бірде-бірі жалпыға бірдей, кез келген этносқа қолданыла бермейді, мүнымен бірқатар зерттеушілер келісті. Этнос ең алдымен, мәденитілдік қауымдастық. Этностың пайда болуында аумақ және әлеуметтік қарым-қатынас тілінің ортақтығы шешуші фактор болып табылады. Саяси кеңістіктің ор¬тақтығы мен халықтың әлеуметтік және шаруашылық әдістерінің ортақтығы да маңызды рөл атқаратыны сөзсіз. Этникалық ұйысудың басты тетігі салт-дәстүр, әдет-ғұрып түрінде мүраға қалатын мәдениет болып табылады. Этникалық қауымдастық мағынасындағы этнос ретінде көбіне бірыңғай атауы, ортақ мәдениет элементтері бар, тағдарлас тарихы бар, ерекше географиялық ортадағы топтық ынтымақтастық танытатын адамдар тобын атауға болады. Географиялық (немесе аралдық) классификацияны ескере отырып, халықтардың географиялық маңайындағы фактілер, олар көбінесе кең аумақтың белгілі бір шекарасында тұрудың бірлескен сипатын көрсететін факт. Географиялық түрде жіктелген кезде адамдар тарихи-этнографиялық немесе дәстүрлі-мәдени салалар деп аталатын ірі аймақтарға топтастырылған, олардың ішінде тарихи дамудың белгілі бір кезеңінде белгілі бір мәдени қоғамдастық пайда болды. Бұл қоғамды, ең алдымен, материалдық мәдениеттің түрлі элементтерінде, сондай-ақ рухани мәдениеттің жеке құбылыстарында байқауға болады. Географиялық жіктеуді тарихи-этнографиялық аймақ ретінде қарастыруға болады. Антропологиялық жіктеу мәдениетке негізделмеген, бірақ әртүрлі этникалық қауымдастықтардың биологиялық, генетикалық туыстықтары. Алайда, белгілі бір түрлерге сәйкес адамдарға жіктелуге мүмкіндік беретін объективті критерийлердің стандартты жиынтығын бөлу үшін тек генетикалық қатынастар жеткіліксіз. Сондықтан этнологияда халықтар арасындағы туыстықты анықтау үшін антропологиялық классификацияның негізін құрайтын этникалық топтар арасындағы нәсілдік айырмашылықтар жиі кездеседі. Этнологиядағы ең үлкен таралуы халықтардың лингвистикалық жақындығы принципіне сәйкес жіктелуін алды. Өйткені, әдетте, тілдердің ұқсастығы халықтардың генетикалық жақындығы туралы не олардың ұзақмерзімді мәдени байланыстары туралы айтады. Сондықтан лингвистикалық топтау этникалық классификация болып табылады. Әрине, тек тіл тек адамдар арасында қажетті айырмашылықтар жасауға мүмкіндік бермейді және мұндай жағдайларда басқа этникалық көрсеткіштерге жүгіну керек. Бірақ бұл этникалық классификацияның лингвистикалық принципін жетекші ретінде қабылдамаудың негізі емес. Бұл жіктеу жүйесі этно-лингвистикалық деп аталады, өйткені ол екі критерийге негізделген: тіл мен этникалық. Этникалық топтар мен тілдер жиі кездесетіндіктен, лингвистикалық жіктеу этникалық қауымдастықты ажыратудың және олардың шығу тегіне негіздердің бірі болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінің көптігі немесе аз болса да, мәдениеттегі ұқсастықтар мен айырмашылықтардың бар екендігі бұрыннан бар. Сонымен қатар, әртүрлі тілде сөйлейтін көптеген халықтар мәдениетіндегі маңызды ұқсастықтарға, керісінше, халықтар арасында сөйлейтін ұлы мәдени әртүрлілікке назар аударылады. Әрқашан осындай ұқсастық немесе айырмашылықты әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін түсіндіре алмайды. Осыған байланысты экономикалық және мәдени түрлер бөлінді. Бүгінгі әлемде бірнеше мың адам түрлі ұлттар бар, олар бірге адамзаты қалыптастырады. Олар әлеуметтік дамуы, мәдениеті, нәсілдік келбеті, ақыр соңында олардың саны бойынша бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл әртүрлілік халықтардың ұзақ мерзімді тәуелсіз дамуының, әртүрлі табиғи-географиялық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлардың болуы нәтижесінде туындады.

2 – тапсырма. Топта тапсырманы орындаңыздар.

Бағалау критрийлері: 1. Картамен жұмыс жасағанда, ең жиі кездесетін тілдік отбасыларды анықтай алады.

2. Өтпелі және аралас нісілдің ерекшеліктерін анықтаңыз 3. Кестені талдау арқылы әлемдегі ең көп таралған тілдерді анықтай алады. 4. Мемлекеттік тіл ағылшын, испан, француз тілдері болып табылатын елдерді мысал келтіреді, және әлемдегі осындай құрылымның себебін түсіндіреді.

1 топ тапсырмасы:

• Еуропа, Азия, Африка, Солтүстік және Оңтүстік Америкада, Австралияда ең кең тараған тілдік отбасылардың «Тілдік отбасылардың таралуы» картасын қарастырыңыз?
• Зияткерлік картаны жасаңыз және оқшауланған тілдердің таратылатын жерлерін көрсетіңіз.

2 топ тапсырмасы:

Өтпелі және аралас нәсілдің ерекшеліктері қандай?

Олар қалай тілге байланысты жіктеледі? (буклет құрастыру).

3 топ тапсырмасы:

«21 ғасырдың басындағы әлемнің ең кең тараған тiлдерi» кестесiн талдаудан кейiн осы тiлдердiң таралу аймағын картада көрсетiңiз.

ресми тіл ағылшын тілі болатын елдерге нақты мысалдар келтіріңіз. Неге бұлай болды? (ақпараттық есеп).

4 топ тапсырмасы:

Әлемнің ең кең таралған тілдері - хинди, урду, панжаби, телугу. Қай елде осы тілде сөйлейтін адамдар өмір сүреді?

Мемлекеттік тілі испан, француз тілдері болатын елдерге диаграмма түрінде нақты мысалдарды келтіріңіз. Неге бұлай болды?