Шығыстағы Ренессанс әлемдік мәдениетті қалай байытты? (Ұлықбек, Әлішер Науаи, Бабыр). Дүние жүзі тарихы, 6 сынып, қосымша материал.

МҰҒАЛІМГЕ АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРЫ

8 СЫНЫП, САБАҚ 6.25.1

 IX бөлім. Қайта өрлеу дәуірі

 Сабақ тақырыбы: Шығыстағы Ренессанс әлемдік мәдениетті қалай байытты?

 Оқу мақсаттары:

 6.2.3.2 - гуманистік идеялардың орта ғасырлық мәдениеттің дамуына ықпалын анықтау;

 6.2.2.4 - Шығыстың ортағасырлық мәдениетінің ерекшеліктерін сипаттау

 Тарихи концепт: изменение и преемственность

Сабақ тақырыбына байланысты қосымша теориялық материалдар

 Шығыс Ренессанстың бірінші кезеңі (IX-XII ғғ.)

 Араб шапқыншылығы Орталық Азияға үлкен зиян келтіріп, ғасырлар бойы дамыған материалдық және рухани мәдениетті ойрандатты.

 Бірақ бұл жағымды өзгерістерді де әкелді, мысалы, Орталық Азияны Алдынғы Азиямен тығыз байланыстырды. Бұл кезеңде қарқынды дамыған ғылым Орта Шығыстың аймағымен тығыз байланыста болды. Көптеген Орталық Азия ғалымдары Багдадқа және басқа ірі ғылыми орталықтарға оқуға барды.

 Араб тілі тек мұсылман теологиясымен ресми хаттарда ғана емес, Парсы, Хорезм және Согдиана зиялыларының арасында қолданылды. Орта Азияның көрнекті мәдениет қайраткерлері араб тілінде еркін сөйледі. Олардың шығармалары араб тілінде жазылып, одан кейін латын тіліне аударылып, содан кейін еуропалық тілдерге аударылып, әлемдік мәдениет құндылықтарына айналды.

 Аббаситтің әулетінің халифтары ағарту ісіне қамқоршылық жасады. Бағдад саяси ғана емес, сондай-ақ ғылыми орталығына айналады.

 Халиф Харун әл-Рашид, оның ұлы әл-Мамун Үндістан, Орталық Азия, Иран, Ирак, Сириядан - түрлі елдердің ғалымдарын Багдадқа шақырды. Халифалықтың астанасында елеулі ғылыми зерттеулер жүргізіліп, маңызды жаңалықтар жасалынған, «Байт-ул-хикма» - «Даналық үйі» құрылды. Ондаған томдық қолжазбалар бар еді. Әл-Хорезми мен Әл-Ферғани көрнекті математиктер Орталық Азиядан келді. Ғалымдар мен философтар - Мұхаммед әл-Хорезми - алгебраның негізін қалаушысы, Абу Райхан Беруни - географ, астроном, физик, математик, Абу Али ибн Сина - «Медицина ғылымының каноны», «Емделу кітабы», «Білім кітабы» атты еңбертердің авторы, ірі астроном, математик Ахмед әл-Фергани және географ, Аристотельдің еңбектері туралы толық түсініктемелер жазған Абу Наср әл-Фараби, бірнеше тілдерді білетін, философиялық өлеңдер жазған, жақсы музыкатанушы болған.

 Шығыс Ренессанстың екінші кезеңі (XIV-XV ғғ.).

 XIV-XV ғасырларда Орталық Азия халықтарының архитектуралық және бейнелеу өнері керемет гүлденуге жетті. Осы уақыттың архитектуралық ескерткіштері монументтік нысандармен ерекшеленеді, атап айтқанда, жоғары порталдар мен күмбездер, сондай-ақ олардың көркем безендіруі.

 XIV ғасырға ескі Ургенч ескерткіштері жатады: 60 метр биіктегі мұнара, Наджм-ад-дин-Кұрба және Сұлтан Әли кесенелері және Орталық Азия сәулет өнерінің жауһарының бірі - Тюрабек -Ханым кесенесі: сырты 12-жақты призма түрінде және іші 6-жақты призма түрінде салынған, терең аркаларымен, қабырғадағы текшелерімен ерекшеленеді. Ғимараттың ішкі күмбезі әдемі мозаикамен шеберлікпен әшекейленген плафондармен безендірілген.

 Тимур билік еткен кезеңде Самарқанда Шах-и Зинда атты архитектуралық комплексіндегі бірнеше керемет мозаикалық композициялармен безендірілген кесенелер, биік аркалы порталдарымен және көгілдір күмбезді үлкен Бибиханым соборы салынды, Самарқандағы Гур-и-Амір мазар-мешіті,; Кеш қаласында - Ақ Сарай; Түркістан қаласында - Қажы Ахмет Яссауидің үлкен кесенесі салынды.

 Бұл ескерткіштердің купондары мен қасбеттері бай әр түрлі шыны плиталардағы әшекейлермен безендірілген. Бұл ескерткіштердің барлығы жоғары көркемдік келемдікпен ерекшеленеді.

 ХV ғасырдың сәулет ескерткіштерінің арасында Бұхарадағы шейх Сеиф-ад-Дин Бахарзидің мешіт-кесенесі, Бұқара және Самарқандағы Ұлықбектің медресесі, қазіргі заманғы Ашхабат маңындағы Анау мешіті мен Самархандағы Ишрат-хава кесенесі - барлығы тамаша архитектура туындылары.

 XIV-XV ғасырлардағы қолөнер өзінің жоғары шеберлігімен өзіндік стилімен ерекшеленеді: керамикалық өнімдер, ағаш және мәрмәрдер жасалған бұйымдар, миниатюралық өнері жоғары көркемдік қасиеттерге ие болды.

 XV ғасырдың бірінші жартысында Самарқанда Ұлықбек билік құрған жылдарында мәдени өмір ежелгі Орталық Азия мәдениетінің негізінде дами берді. Ұлықбек медресесінде тек теология мен заң ғана емес, сондай-ақ жаратылыстану ғылымдары оқытылды. Үлкен обсерватория салынды (55 м биіктікігі), секстантпен салынған, оның бір бөлігі осы күнге дейін сақталды. Ұлықбек шақырған ең ірі астрономдар: «Өз уақытының Платоны» Казы-заде Руми, Гийяс-ад-дип Джемшид және Әли Кущи дәрістер оқыды. Ұлықбектің өзі әйгілі астроном болды. Көптеген жылдар бойы ол «Гурган астрономиялық кестелерін» құрастыру үшін обсерваториясында жұмыс істеді. Жоғары дәлдікпен ерекшеленетін бұл кестелер орта ғасырдың ең маңызды астрономиялық еңбектерінің бірі болып, әлемге әйгілі болды. Сонымен қатар, Ұлықбек сол кездегі ең үлкен ғылыми кітапханасын құрды. Улугбектың басшылығымен «Төрт ұлыстардың тарихы» атты тарихи жұмысы жасалды. Ғалымдар, ақындар, сәулетші-миниатюршілер Самарқанда жұмыс істеді.

 XV ғасырда Хорасанның Тимурид сұлтаны - Хусейн Байкарының визирі болған Алишер Навои (1441-1501 жж.) - өзбек халқының ұлы ойшылы мен ақыны Гератта өмір сүріп, жұмыс істеді. Алишер Навоидің ең жақсы шығармалары арасында «Фархад және Ширин», «Лейли мен Маджнун», «Жеті планета».

 Навои – гуманист, ойлаудың еркіндігі мен сезім еркіндігі үшін күресетін адам, ол сұлулық пен сүйіспеншілікті жырлады.