Террикондар. Судың ластануы. Дүниетану, 4 сынып, қосымша материал.

Сабаққа арналған әдістемелік нұсқаулықтар

• Сабақтың басында оқушыларды сабақ тақырыбын анықтау және жұмыс атмосферасын құру қажет. Ойын сәтін пайдалана отырып, балаларға сурет-пазл жинауды ұсыныңыз. Ол үшін басып шығарылған дайын суреттерді топтағы оқушылар саны бойынша бөліктерге кесу керек. Суреттердің және кесілген бөліктердің жалпы саны сыныптағы балалардың санына сәйкес келуі тиіс. Әр топ бір суретті жинайды. Дайын жиналған суреттер тақтаға ілінеді. Алынған бейнелерді талдай отырып, оқушылар жалпы тақырыпты анықтайды: қоршаған ортаның ластануы.
• Ойыңмен бөліс. Алынған суреттер негізінде оқушылар табиғатқа қандай зиян келтіретінін, қандай зардаптар болуы мүмкін және мұндай жағдайларды қалай болжауға болатынын талқылайды. Жұмыс жаппай жүргізіледі. Барлық оқушылар талқылауға қатысуын бақылау керек.

Алдыңғы тапсырмалар негізінде оқушылар сабақ тақырыбын анықтап, оның мақсаттарын болжайды.

• Анықта. Бұл тапсырма жұпта орындалады. Оқушылар алдымен су туралы оқулықтан танысады. Мүмкін болған жағдайда судың ластануы туралы шағын бейнеролик көрсетіңіз. Содан кейін оқулық пен бейнефрагменттің ақпаратына сүйене отырып, судың ластануын тудыруы мүмкін себептер тізімін жасайды. Оқушылар өмірлік тәжірибесіне сүйене отырып, өз идеяларын қоса алады. Бұл себептер бір бағанға жазылады. Содан кейін, екінші бағанға оқушылар осы жағдайларды болдырмау бойынша қабылданатын шараларды жазады. Осыдан кейін оқушыларға Қазақстандағы су қоймаларының ластануы және осы мәселелерді шешу тәсілдері туралы қосымша ақпарат ұсынылады. Оқушылар ұсынылған ақпаратты оқығаннан кейін кестеде өз жауаптарын түзетеді және толықтырады. Әрбір жұп кесте жолын келесі принцип бойынша оқиды: мәселе-шешім. Жұмыстың нәтижесінде оқушылар судың ластануы туралы мәселе - өте күрделі және өзекті, оның шешімі планетадағы барлық адамдардың ортақ күш-жігерімен ғана мүмкін деген қорытындыға келуге тиіс. Оқушылар өз жұмысын "үш шапалақ" әдісі арқылы бағалай алады.
• Бұл не? Келесі тапсырманы оқушылар сабақ басында бөлінген топтарда орындайды. Оқушылар фотосуреттерді қарайды, гипотезаларды ұсынады-бұл объектілер: табиғи немесе адам қолынан жасалған ба? Оқушылар барлық идеяларды талқылаған кезде оларға оқулықтағы мәтінді оқып, Террикон деп нені атайды деген анықтама беруді ұсыныңыз. Оқушылар террикондардың пайда болу себептерін және қоршаған ортаға және адам денсаулығына тигізетін зиянды анықтауы тиіс. Әрбір топ осы мәселе бойынша өз пікірін айта отырып, 1 минутқа шағын хабарлама береді. Оқушылар террикондар – адамның шаруашылық қызметінің нәтижесі, олар экология мен денсаулыққа үлкен зиян келтіреді деген қорытындыға келуі керек. Неғұрлым қабілетті оқушыларға эссе жазу арқылы бұл тапсырманы жеке орындатуға болады.
• Зертте. Жұмысты жалғастыра отырып, оқушылар экологиялық мәселелерді, соның ішінде Террикон мәселелерін шешу қажеттігін түсінуі тиіс. Тапсырма ақпарат көздерімен жұмыс істеу дағдыларын дамытуға бағытталған. Оқушыларға террикондарды өңдеу мен қолданудың негізгі тәсілдерін атай алатын шағын үзінділер ұсынылады. Жұмыс жұппен жүреді. Алдымен оқушылар өз идеяларын ұсынып, жазып алады,содан кейін мәтінді оқып, ғалымдар ұсынатын әдіс-тәсілдерді 2 бағанға жазады. Содан кейін жұптар өз идеяларымен бөліседі. Оқушылардың жұмысын мұғалімнің түсініктемесімен бағалауға болады.
• Орында. Сабақта алған білімдерін жинақтап, топтарда оқушылар аймақтың экология жағдайын жақсарту бойынша жоба әзірлейді. Алдымен оқушылармен жобаны бағалау критерийлерін талқылау керек. Содан кейін топтар жоба бойынша жұмыс барысында жауап беруі тиіс негізгі сұрақтарды анықтай отырып, "Бота" айдарымен танысады. Оқушылар жалпы экологиялық мәселелерді шешуге және өз аймағының экологиялық мәселелерін шешуге назар аударуы қажет. Әр топ өз жобасын сыныпқа таныстырады. Барлық жобалар критерийлерге сәйкес бағаланады.
• Рефлексия кезеңінде, аяқталмаған ұсыныстар әдісін пайдалана отырып, оқушылар сабақта өз жұмысына баға береді. Ұсыныстар бар карточкаларды сабақты әрі қарай талдау және материалды меңгеру үшін мұғалімге тапсырады.

Теориялық материалдар:

 Террикон ( фр. terri - тау жыпыстарының үйіндісі, conique — конусты ) — шахта немесе кеніш оқпаны жапындағы жер бетіндегі бос тау жыпыстарының конус тәріздес үйіндісі. Террикон көлемі бірнеше ондаған миллион м³-ге, биіктігі 100 м және одан жоғары, аумағы ондаған гектрарға жетеді. Әдетте, террикон ұлы жыныстардан тұрады. Террикон төбесінің басына тау жыныстары рельс жолы бойымен, скиптермен немесе аудармалы вагоншалармен жеткізіледі.

 Адамдар жер қойнауынан өндіріске қажетті пайдалы қазбаларды өндіріп, оны әртүрлі шаруашылық салаларында пайдаланады. Шахтадан шыққан бос жыныстар жер бетінде төбе-төбе болып үйіліп жатады. Оны террикондар деп атайды. Мұндай террикондар Қарағанды шахталарының төңірегінде жиі кездеседі. Құрамында көмір ұнтағы көп болғандықтан, террикондар түтіндеп, маңайдағы ауаны ластайды. Осындай ауамен демалған адамдар әртүрлі ауруларға шалдығады. Жаңбыр суымен қоқыста жатқан улы заттар еріп, ауаға тарайды және топыраққа сіңеді. Одан өсімдік уланады, бұл өсімдікпен қоректенген жануарлар ауруға шалдығады.

Террикондар немесе үйінді — жер бетінде арнайы бөлінген орынға бос тау жыныстарынан, есептен тыс кедей кендерден және өндіріс қалдықтарынан жасалған үйме. Үйіндінің жасанды және су шайып әкелген түрлері болады. Кенді ашық әдіспен өндіру кезінде Үйінділерді кеніштің қазып алынған кеңістігінде және болашақ кеніштің сұлбасынан тысқары қашықтықта тұрғызады. Ал жер асты әдістері барысында Үйінді жақын жерге немесе өндіріс алаңының шеңберінде жасалады (террикон). Жұмсақ және беріктігі орташа тау жыныстарынан жасалған Үйінділердің биіктігі 30 м, ал қатты тау жыныстары Үйіндінің биіктігі 60 метрге, кейде (тау бөктері, шатқалда) 300 метрге жетеді. Үйіндінің пішіні конус, сектор, жайпақ жота тәрізді болып келеді. Үйінді жасағанда ең алдымен оның ұзына бойына алғашқы жал (биіктігі 10 — 15 м) үйіледі. Ол үшін экскаватор, скип, абзетцер, драглайн, мех. күрек, конвейер, бульдозер, т.б. техникалар қолданылады. Қазақстан аумағында тау-кенжәне металлургия қалдықтарынан 60 мың га жердіалыпжатқан 26 млрд. т Үйіндіжиналып, қоршағанортаныластауда. ЖердіқалпынакелтірумақсатындаҮйінділердіңбетінеағашнемесеәртүрлішөптерегіліп, рекультивацияланады, кейіннен а. ш-на пайдаланылады. КейбіржағдайдаҮйіндіүстінеқұнарлытопырақтөгіледі.

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D0%B9%D1%96%D0%BD%D0%B4%D1%96