Табиғи апат түрлері. Дүниетану, 4 сынып, қосымша материал.

 Сабаққа арналған әдістемелік ұсыныстар

• Кіріспе тапсырма "Еске түсір". Сабақтың кіріспе тапсырмасын орындай отырып, оқушылар тақырып бойынша алған білімдерін жаңғырта алады. Тапсырмаларды орындау үшін оқушыларды топтарға бөлу керек, оларды сыныптағы орындарымен топтарға бөлуге болады. Әр топ "табиғи апаттар" және "су тасқыны" ұғымдарының бірі бар тарату парағын алады. Парақта топ осы анықтамаларға байланысты барлық идеяларды жазады. "Су тасқыны" терминін қабілеті төмен оқушыларға ұсынуға болады, өйткені ол аз жұмыс көлемін болжайды және бұл тақырып 3 сыныпта толық зерттелген. Дайын жұмыстарды оқушылар тақтаға, екі бағанға орналастырылады. Жалпы қорытынды жасалады: "табиғи апаттар" деген не, және "су тасқыны" деген не. Топтың жұмысын "Үш шапалақ" әдісі арқылы бағалауға болады.

2. Сабақтың мақсатын анықтау (ұжымда). Орындалған тапсырма негізінде оқушылар сабақ тақырыбын анықтап, оның мақсаттарын болжай алады.

3. Ботаның кеңесі (фронталь жұмыс). Келесі тапсырма оқушылардың сөздігін дамытуға бағытталған және сабақ терминдерімен жұмыс жасауды қамтиды. Оқушылар "Ботаның кеңесі" айдарының мәтінімен танысады, мазмұнын түсіндіреді. "Дауыл "және" торнадо "терминдері үшін оқушыларға осы табиғи зілзалалар бейнеленген суреттерді ұсынуға болады. "Торнадо" терминіне ерекше назар аудару керек, өйткені бұл Қазақстандағы табиғат құбылысы жоқ. Оқушылар "Бас бармақ" әдісін қолдана отырып, тақтада спикерлердің жұмысын бағалай алады.

4. Ойлан (топпен). Оқушылар топта жұмыс істейді. Сабақтың кіріспе тапсырмасы топтарының құрамын сақтауға болады, ал оқушыларды табиғи апаттар бейнеленген карточкаларды қолдана отырып топтарға бөлуге болады. Әрбір топ сұрақтарға жауап іздейді, табиғи зілзалалардың пайда болу себептерін анықтайды: геологиялық, метеорологиялық немесе гидрологиялық. Біздің елімізде қандай суреттегі құбылыс бола алмайды деген қорытынды жасайды. Оқушылар табиғи апаттардың пайда болу себебін түсініп, біздің елімізде торнадо мен цунами болмайтынын анықтай алады, себебі оларды тудыратын себептер жоқ.

5. Анықта (жұппен). Жұппен жұмыс істей отырып, оқушылар жер сілкінісінің не екенін, Қазақстанның қай аймақтарында бұл зілзала болуы мүмкін екенін анықтайды. Оқушылар ҚР географиялық картасын пайдалана отырып, жер сілкінісі республиканың оңтүстік және шығыс облыстарында қауіпті екенін түсінеді, өйткені онда таулар бар. Содан кейін оқушылар жер сілкінісінің күшін өлшеу бірлігімен танысады және кестені толтырады. Қабілеті төмен оқушыларға әр түрлі күшпен жер сілкіну нәтижелері мен баллдары бар суреттер ұсынуға болады. Ал қабілеті төмен оқушылар тапсырманы жазбаша орындайды. Осыдан кейін келесі сұрақты қойыңыз: Ақтау қаласында қар көшкіні жүруі мүмкін бе?

Оқушылар картаны талдап, қар көшкінінің тек таулы аудандарда болуы мүмкін екенін, ал Ақтауда бұл табиғи апат бола алмайтынын түсінуі тиіс. Содан кейін оқушылар қар көшкінінің шығуын қалай болжауға болатынын, қар көшкінінің халық шаруашылығына зиян келтірмеу үшін құтқарушылар не істеу керектігін анықтайды.

6. Байқап көр (жеке) Сабақта алған білімдерін жинақтап, оқушылар жеке жұмыс істейді. Жұмыстың презентациясының нысанын әр оқушы өзі таңдайды: бұл кітапша, кесте, схема, иллюстрациямен немесе басқа болуы мүмкін. ЖАДНАМА жасау жұмыстары басталар алдында оқушылардың назарын сабақтың басында құрылған кластерлерге аударыңыз, әлемде қандай табиғи апаттар болуы мүмкін, ал Қазақстанда қандай апаттар болуы мүмкін екенін еске салыңыз. Осыдан кейін оқушылар нұсқауға сүйене отырып, көрсету керек тармақтарды көрсете отырып, жұмысқа кіріседі. Дайын жұмыстарды оқушылар бір-біріне көрсетеді. Кейбір оқушылар жұмысты орындау кезеңдеріне түсініктеме беруді сұрай алады: не жеңіл болды, не қиын болды.

7. Оқиға орнынан Репортаж. Тапсырма "оқиға орнынан Репортаж" ойыны түрінде орындалады. Оқушыларға цунами орнынан бейне немесе слайд-шоу ұсынылады. Оны көргеннен кейін оқушылар журналист, видеоператор, құтқарушы, зардап шеккен рөлді таңдайды. Оқушылар цунами жағдайында өз әрекеттерін бейнелейді. Реквизит ретінде микрофон муляждарын және бейнекамераларды, сондай-ақ олардың бейнелері бар суреттерді пайдалануға болады. Журналистің рөлін неғұрлым қабілетті оқушы атқаруы тиіс. Оқушыларға осы тапсырманы орындаудың басқа нұсқасын ұсынуға болады. Бейне сілтемесі жапон тілінде роликті қамтиды. Оқушылар цунами туралы айта отырып, жапон тілінен аудармашы рөлін ойнай алады. Бұл тапсырманы орындауда ең бастысы: оқушылар табиғи апаттардың адам үшін өте қауіпті екенін түсінуі керек, оны тоқтату мүмкін емес, сондықтан құтқарушылардың нұсқаулықтарын сақтау және үрейленбеу керек.

8. «Сөйлемді аяқта» әдісі. Сабақтың қорытындысын шығара отырып, оқушылар табиғи апаттарға тап болған жағдайда не істеу керектігін білді.

Теориялық материал:

 Қолайсыз табиғи құбылыстарға соңы алапат су тасқынына ұласатын нөсер жаңбыр мен дауыл (өте қатты жел) да жатады. Қазіргі заманда спутниктер арқылы ғарыштан бақылап, апаттардың алдын алуға болады.

 Барлық аймақтарда қауіпсіздікті бақылайтын арнайы қызметкерлер бар, олар қауіпқатер жайында алдын ала хабарлайды. Қатер төнген жағдайды адамдар басқа жерге көшіріледі. Қолайсыз табиғи-климаттық құбылыстар ауыл шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді. Ыстық,құрғақ желдің жиі соғуынан құрғақшылық пайда болады.

 Жыл сайынғы құрғақшылықтан егін шаруашылығы зардап шегеді, астықтың шығымы төмендейді. Судың тапшылығынан ауыл шаруашылығы өнімдері азаяды. Кейде мұндай желдер алапат шаң көтереді. Ауыл шаруашылығына, егістікке қатқақ, қатты аяз, нөсер, бұршақ өте қауіпті. Кей жерлерде ауа температурасының күрт төмендеуінен, көктемгі суықтың ызғарынан қатқақ пайда болады. Олар егістікке, мәдени көгөністерге, жеміс ағаштарына көп зиян әкеледі.

 Жазда күн күркіреуінің соңы нөсер жаңбыр мен қатты желге, бұршаққа ұласады. Соның салдарынан астық шіриді, жолдар жарамсыз болады, электр сымдары үзіледі. Қолайсыз ауа райы әуежай жұмыстарына, ұшақтардың ұшуына кедергі келтіреді.

 Геологиялық және табиғи-климаттық апаттарға жер сілкінісі, вулканның атқылауы, лай көшкіні, қар көшкіні, сел және т.б. жатады.

 Лай көшкіні – таудан немесе биік жар басынан төмен қарай ауыр салмақпен сырғып құлаған лай батпақ.

 Сел – тау өзенінің арнасынан кенеттен асып, деңгейінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты су ағыны. Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, мұздың бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның іс-әрекетінен пайда болады.

 Қар көшкіні – тау шыңдары мен құлама беткейлерінен төмен қарай құлаған қар массасы. Қазақстанда 95 мың шаршы км тау аумағында қар көшкіні қаупі бар.

 Көктайғақ – қыста жылымықтан кейін суықтың қайта түсуінен мұз болып қатуы.

 Жер сілкінісі – жер асты дүмпуі әсерінен жердің беткі қабатының қозғалуы. Дауыл – 30 м/с жылдамдықпен ұзақ соғатын жойқын жел.

 Су тасқыны – қардың еруі, жауын-шашынның көп болуы, көлдер мен теңіздердегі су деңгейінің көтерілуі нәтижесінде жерді айтарлықтай су басу. 

 Құрғақшылық - ыстық күнде жауын-шашынның ұзақ уақыт және елеулі түрде жетіспеушілігі.

 Жұт– ауа райының аса қолайсыз құбылыстары (қуаңшылық, жерді көк мұз басуы, тағы да басқа) салдарынан белгілі бір аймақ тұрғындарының экономикалықкүйзеліске ұшырауы. Қазақ халқы жұтты “жеті ағайынды” дейді. 

https://vlast.kz/obsshestvo/prirodnye_stihii_v_kazahstane-1045.html

https://www.nur.kz/1492594-samye-gromkie-prirodnye-bedstviya-pro.html

Цунами-су асты немесе жағалаудағы жер сілкіністері кезінде мұхит түбінің литосфералық плиталарының күрт ығысуы нәтижесінде пайда болатын ұзын және жоғары толқындар (біліктің ұзындығы 150-ден 300 км-ге дейін). Қатты желдің (мысалы, дауыл) су бетіне әсер ету нәтижесінде пайда болатын қарапайым толқындардан айырмашылығы цунами толқыны су түбінен Мұхит бетіне дейін қозғалады, соның салдарынан тіпті жоғары емес көтерілген су жиі апаттарға әкелуі мүмкін. Бір қызығы, осы уақытта мұхиттағы кемелер үшін бұл толқындар қауіпті емес: мұздатылған судың көп бөлігі оның жер қойнауында, оның тереңдігі бірнеше километрді құрайды-сондықтан су бетінен толқынның биіктігі 0,1-ден 5 метрге дейін. Жағалауға жақындап, толқынның артқы бөлігі алдыңғы жағын қуып жетеді, ол осы уақытта аздап азықтандырылады, 10-нан 50 метрге дейін биіктікке дейін өседі (мұхиттың тереңдігіне қарағанда, білік соғұрлым көп) және онда тарақ пайда болады. Қозғалатын біліктің ең үлкен жылдамдығы Тынық мұхитында дамитынын ескеру қажет (ол 650-ден 800 км/сағ-ге дейін). Ең толқындардың орташа жылдамдығына келетін болсақ, ол 400-ден 500 км/сағ-ға дейін ауытқиды, бірақ олар мың километрге дейінгі жылдамдыққа дейін созылып кеткен жағдайлар тіркелген (жылдамдық әдетте терең су науасының үстінде толқыннан өткеннен кейін артады). Жақындап келе жатқан су туралы ескертетін сигнал естігенде адамдар дереу қауіпті аймақты тастап кету керек. Мамандар көшіруге қанша уақыт бар екенін дәл айта алмайды: бірнеше минут немесе бірнеше сағат болуы мүмкін. Егер адам көп қабатты ғимаратта тұрса, онда ол барлық терезелер мен есіктерді жаба отырып, соңғы қабаттарға көтерілу керек. Бірінші толқынды түсіргенде, қауіпті ауданнан кету керек, өйткені ол келесі келеді. Толқын үш-төрт сағатқа жуық болмаған кезде ғана қайта оралуға болады.

https://awesomeworld.ru/prirodnye-yavleniya/tsunami.html

Қосымша материал.

Газет мақалаларының сілтемелері мен сканкөшірмелері:

https://kaz.nur.kz/1723447-ttense-zagdaj-sko-da-tagy-bir-auyldy-topan-su-basty.html

https://kaz.nur.kz/1733164-astanada-sokkan-dauyl-piramidany-tesip-alyp-krandy-klatkan-foto-video.html

https://kaz.nur.kz/326577-pavlodarda-orman-ortenip-zhatyr.html

https://kaz.nur.kz/326865-almatyda-kuatty-zher-silkinisi-boldy.html

«