Қазақ халқының қалыптасу тарихы. Дүниетану, 4 сынып, қосымша материал.

Сабаққа арналған әдістемелік нұсқаулықтар

1. Сабақтың басында оқушылар тарихи кезеңнің аты жазылған карточкаларды алып, топтарға бөлінеді. Әрбір топ осы тарихи кезең сипатталған карточканы алады. Алдымен барлық топтар кезеңдерді хронологиялық ретпен, уақыт таспасын құрумен орналастырады. Осылайша, оқушылар сақ, ғұн, түркі және қазақ арасында сызба түрінде байланысты көрсете алады. Уақыт сызбасы сабақ соңына дейін тақтада қалуы тиіс. Содан кейін топтар өз кезеңінің сипаттамасымен танысып, оның сыныбына таныстыру керек.

2. Орындалған тапсырма негізінде оқушылар сабақ тақырыбын тұжырымдап, сабақ мақсатын болжай алады.

3. Оқушылар оқулықта берілген кестені мұқият оқып, әртүрлі мемлекеттердің этникалық құрамын, тілі мен шаруашылығын салыстырады. Одан кейін бұл халықтар неге бір мемлекетке – Қазақ хандығына бірікті деген тұжырым жасайды. Оқушылар тіл мен шаруашылықтың жалпылығы халықтардың бірігуінің негізгі себебі болғанын түсінуі керек. Осы тапсырманы орындау барысында оқушылар Қазақ хандығының этникалық құрамы туралы айтып, "этникалық құрам" терминінің түсінігін қалыптастыра алады. Қажет болған жағдайда, жетекші сұрақтар қоя отырып, жұмысты фронтальды жүргізу жақсы.

4. Топта оқушылар қазақ жүздері туралы ақпаратты жаңғыртады. Картаны пайдалана отырып, олар жүздердің қай аумақта орналасқанын, олардың елді мекені қай жүзге жататындығын айта алады. Ең бастысы, осы тапсырманы орындау барысында оқушылар қазақтарды жүзге біріктіру себептерін еске алуы немесе түсініктерін қалыптастыру қажет. Жұмыс топпен орындалады, барлық ақпарат сызба / постер түрінде рәсімделеді. Әр топ еске түсіргендерін айтады. Осылайша, жүзге бірігудің жалпы көрінісі жасалады.

5. Тапсырма алдыңғы тапсырмаға ұқсас жұппен орындалады. Оқушылар бір-біріне Қазақ хандығының құрылуы туралы не білетіндерін, не есте сақтағандарын, қалай қалыптасқанын, негізін кім қалағанын, бұл тарихқа қалай әсер еткенін айтып береді. Оқушылар хандықтың қалыптасуына әсер еткен негізгі себептерді атауы керек. Оқулықта мәтінді оқығаннан кейін оқушылар "түркі тілдес тайпалар" терминін түсіндіре алады. Оқушылар тіл бірлігі халықтардың бірігуіне себеп болуы мүмкін екенін түсінуі тиіс

6. Оқушылар жазбаша тапсырманы жеке орындайды. Олар қазақ халқының білімі күрделі процесс болғанын дәлелдеуі қажет. Оқушылар көлемі 70 сөзден кем емес мәтінді жазады, онда олар 2-3 дәлел келтіріп, маңызды тарихи деректерді пайдалана алады. Сондай-ақ оқушылар өздері жеке баға береді. Тапсырманы орындау кезінде оқушылар сабақ басында жасаған уақыт сызығына сүйенуге болады.

7. Оқушылар сабақта өз жұмыстары және "сиқырлы сызғышты" пайдалана отырып, өткен тақырыпты түсінуін бағалайды. Оны олар шкала бойынша көк түсті белгімен көрсетеді. Осы шкаланы пайдалана отырып, басқа оқушылардың жұмысын басқа түспен белгілеп бағалауды сұрауға болады. Егер бұл өзіндік және өзара бағалау белгілері бір бірімен сәйкес келмесе, оқушылардан неліктен екендігін түсіндірулерін сұраңыз.

Теориялық материалдар:

XIII ғасырдың соңы мен XIV ғасырдың басында тайпалар мен рулар бірігіп, қазақ халқы қалыптасты. Бұл үдеріс XV ғасырдың ортасында Қазақ хандығы құрылған кезде аяқталды. Алғаш рет моңғол шапқыншылығынан кейін бір мем лекеттің астына Шығыс ДештіҚыпшақ, Жетісу мен Оңтүстік өңірдегі бар лық дерлік түркітілдес тайпалар бірікті. Уақыт өте келе халық арасында «қазақ мемлекеті», «қазақ елі», «қазақ жері» деген түсініктер қалыптаса бастады.

Қазіргі таңда өскелең ұрпақты ұлтжандылыққа тәрбиелеудің маңызы туралы қозғалып жүрген сөз көп. Қалыптасқан ұлт болмаса, ұлтжандылықтың керегі қанша? Ал ұлтты қалыптастыру үшін халықтың тарихи жадын сақтаудың орны бөлек. Ұлт дегеніміз – қазақ, қазақ дегеніміз – үш жүз ғой. Бұл туралы елбасымыз: «Қазақ ұлысының құрылу үрдісі этникалық аумақтың қалыптасуымен және этносаяси, шаруашылық, табиғи, табиғи-географиялық жағдайына орай үш этноаумақтық бірлестік – Ұлы, Орта, Кіші жүздердің құрылуымен қатар жүзеге асты» деп қазақ жүздерінің тарихын зерттеудің ұлттық маңызын ашып берген болатын. «Қазақ жүздері» – өте ауқымды тақырып. Оның аясында анықтауды қажет ететін мәселелер де баршылық. Соның ішінде біз бүгін қазақ жүздерінің пайда болу уақытын анықтауға талпынбақпыз. Ол үшін отандық тарихнамада орын алатын тұжырымдарды тізгіннен өткіземіз. «Қазақ жүздерінің» пайда болу уақытын анықтауға ат салысқан зерттеушілердің негізгі тұжырымдарын бірнеше топқа бөлуге болады. Олар: жүздердің пайда болуын тарихта ертеректе Қазақстан территориясында өмір сүрген мемлекеттердің үшке бөліну тәжірибесіне сүйеніп ерте мерзіммен белгілейтіндер; қазақтардың үшке бөлінуін Хақназар ханның атымен байланыстыратындар; жүздердің пайда болуын Алтын орда мерзіміне жатқызатындар және нақты дерек мәліметтеріне сүйеніп жүздердің пайда болу мерзімін Қазақ хандығының қалыптасуынан кейін орын алған құбылыс деп тұжырымдайтындар. Олай болса біз жүздердің пайда болу уақытына байланысты ой түйген зерттеушілердің пікірлерін жүйелілік және мерзімдемелік принциптерді ұстана отырып талдау жасап көрейік. Тақырыбымызға қатысты айтылған пікірлердің ішінен алдымен қазақ жүздерінің қалыптасу уақытын ең ерте датамен белгілейтіндерден бастауды дұрыс көріп отырмыз. Олардың қатарында құрметті орын алатын - Х. М. Адильгереев. 1951 жылы жарияланған «История оброзования казахского народа» атты мақаласында, автор қазақ халқының қалыптасу процесі қазақ жүздерінің қалыптасуынан басталатындығын айта келіп, ең алғаш үйсін одағының негізінде б.з.б. ІІ ғасырда Ұлы жүз қалыптасты дейді. У. Шәлекенов та өзінің «Қазақтың жүзге бөлінуі» атты мақаласында қытай деректеріндегі «ұлы және кіші йозілерге» сүйеніп қазақтардың ұлы жүзі мен кіші жүзі антикалық заманда өмір сүрген деген тоқтамға келеді. С.А. Аманжолов қазақ жүздерінің шығуын VІІ-ХІ ғасырлар еншісіне жатқызып, олардың осы аймақта тайпалық одақ құрып, өздерін-өздері қорғаған деген тұжырымға келген. Жоғарыда келтірілген пікірлер мен болжамдарға қарағанда, С.А. Аманжолов жүздердің шығу төркінін әріден бастағанын және олардың бөлінулеріне табиғи-географиялық жағдайдың үлкен әсер еткеніне тоқталған. Заманауи тарих беттерінде мұндай болжамдар, яғни жүздердің этникалық бастауларын сақтардың, ғұндардың, түріктердің дәуірінен іздейтін гипотизалар көп кездеседі. Зерттеушілер қазіргі Қазақстан территориясында өмір сүрген ерте тайпалық бірлестіктер мен мемлекеттердің әкімшілік жүйесінде үшке бөліну фактісін анықтап, қазақ жүздері сол ғасырда құрылған немесе сол дәуірден бастау алатынын айтады. Қазақтың жүздік құрылымын сонау Сақ дәуірінен бастап қарастыратын пікірдің иесі Заур Гасанов. Ол Геродоттың төртінші кітабындағы мына оқиғаны: «Тарғытайдың Липоксаис, Арпоксаис, Колаксаис атты үш ұлы бар екен. Олар билеп тұрған кезде Сақ жеріне аспаннан алтын соқа, кісен, саптаяқ және айбалта түседі. Ұлдардың үлкені оны алғаш көріп жетіп барса, әлгі заттар шаң-тозаң болып ұшып кетіпті. Ортаншы ұлына да сөйткен... Алтын заттар кішісінің қолына түсіп Колаксаис Сақ еліне хан болыпты... сақтардың жері кең болғандықтан Колаксаис елін үш ұлына бөліп беріп, алтын сақтаған бөліміне аталық жолын беріпті» негізге алып, осы үштікті қазақтың жүздік жүйесінің бастауы деп есептейді.

https://e-history.kz/kz/contents/view/1598

Қазақ хандығы құрылуының этникалық, экономикалық және саяси алғы шарттары. Шығыс Дешті Қыпшақ жерін, қазіргі Қазақстанды ерте замандардан этникалық бірлігі жақын, туыстас тайпалар мен тайпа-халықтар мекендеді. Бір этникалық бірлік болып қалыптасқан қазақ халқының көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына негізделген, егіншілігі мен қолөнері бар, саяси, мәдени, сауда ортадықтары қызметтерін атқарған қалалары, қала мәдениеті дамыған ортақ тұрмыс- тіршілігі болды. ХІІІ-ХҮ ғғ. Қазақстан жеріндегі халықтың шаруашылық байланыстары мен тұтастығы артты.

Қазақстан өлкесінің күрделі саяси дамуы туыс тайпалардың саяси бірігуінің жолын жоққа шығармады. Бұрынғы мемлекеттерге қарағанда іріленген ұлыстық одақтарының құрылуы белгілі дәрежеде, бұрынғы тайпа- халықтардың саяси оқшаулықтарын жоя бастады. Қазіргі тарихнамада алғашқы Қазақ мемлекеті болып таныла бастаған ХІҮ ғасырдағы Ақ Орда Әмір Темір шапқыншылығына тап болып, ыдырап, бөлшектеніп кетті. Алайда, бірнеше мемлекет иеліктерінің құрамында қалған, қазақтар ірілене бірігу мүддесін аңғартты. Бір кезде тайпалардың сенім тізгінін алған Әбілқайыр хан ел мүддесіне сай бірігу саясатын жүргізе алмады. Халықтың көбі даланың заңды билеушісі болып танылған Орыс хан ұрпақтарын қолдап шығады. Саяси бірігу мақсаты Қазақ хандығын құруды күн тәртібіне қояды. ХҮ ғасыр ортасында жаңа мемлекетті құру үшін тиімді жағдайлар қалыптасты. Әбілқайыр хандығын ішкі тартыстар жайлап, хандық ыдырау алдында тұрды. 1457 жылы Ә. хан әскерлеріне қалмақтар күйрете соққы берді.

Құрамында Жетісу қазақтары бар Моғолыстан хандағы да саяси қиын жағдайда еді. Ондағы Есенбұға ханның орталық билігі әлсіз болатын. Бірқатар тайпа бектері жеке биліктерін сақтаса, басқалары көрші мемлекеттерге кетіп қалды. Жетісу қазақтарының Арқа қазақтарымен бірігуіне жағдай туды. Керей мен Жәнібек сұлтандардың жаңа саяси орталық құруы. Қазақтардың жаңа саяси орталық құрып, ізінше жаңа хандықты жариялауы ортағасырлық тарихнаманың көрнекті өкілі Мұхаммед Хайдар Дулат жылнамасында толымды баян етіледі. Оқиға маңызын сол кездегі ойшылдардың да жақсы аңғарғандығы айқын. 1457–59 жж. қазақтар қолдаған Керей мен Жәнібек сұлтандар Әбілқайыр ханнан алыстап, Моғолстанның шекаралық аймақтарына ауа көшті. Көшіп кеткендер Шу алқабы және Қордайдағы Қозыбасы жайылымына орналасты. Қалмақтардан жеңілген Әбілқайыр хан мемлекеттік басқаруды қалпына келтіру үшін жаңа, қосымша салықтар мен міндеткерліктерді жариялаған. Бұған наразы болған қатардағы көшпелілер хан саясатына қарсы шыққан Керей мен Жәнібекке қолдау көрсеткен. Керей мен Жәнібек сұлтандар өздерінің батыл қимылымен Қазақ хандығының құрылуын және қазақ халқының бірігуін тездетті. Сол себепті, олардың қазақ тарихынан алатын орны құрметті. Керей мен Жәнібек сұлтандардың қол астындағы халықты «өзбек- қазақ», «қазақ» деп атады. Керей мен Жәнібек сұлтандарды Есенбұға хан әуелі өзінің қол астына көшіп келген билеушілер ретінде танығысы келді. Алайда, көшіп келушілердің көптігі және олардың Жетісу қазақтарымен ынтымағы жаңадан құрылған саяси ортаны тез арада тәуелсіз бірлікке айналдырды. Хандыққа Керей (ұлы хан) мен Жәнібек (кіші хан) сайланды. Қазақ хандығының жариялану жылын ортағасырлық тарихшы М. Х. Дулат 1465 ж. деп көрсеткен. Қазақ хандығының құрылуы – қазақ халқының тарихындағы аса маңызды белестің бірі. Небәрі 10 жыл көлемінде (1459–1470ж. ж.) қазақтар Орталық Азия елді біріктіре алған қуатты ұлттық мемлекет құрды.

http://www.tarih.spring.kz/kk/timetravel/page3413/

"Сиқырлы сызғыш" - бұл Г. А. Цукерман ұсынған бағалау шкаласы. Бұл әдіс бастауыш сынып оқушысын орынды бағалауды қалыптастыру тәсілін білдіреді. Мұндай баға:

- кез келген балаға өз жетістіктерін көруге мүмкіндік береді (баланың "табысты" деп бағалауға болатын критерийі бар);

- белгілеудің оқу функциясын қолдайды: сызғыштағы белгілер оқытылатын пәннің мазмұнды нақты алға жылжуды көрсетеді;

- балаларды өзара салыстырудан аулақ болуға көмектеседі (өйткені олардың әрқайсысының өзіндік бағалау сызғышы бар).

https://infourok.ru/volshebnie-lineechki-kak-instrument-formirovaniya-samoocenki-u-mladshih-shkolnikov-2190303.html