Органикалық заттардың номенклатурасы мен жіктелуі. Химия, 11 сынып, дидактикалық материал.
Органикалық қосылыстардың жіктелуі
Көп таралған органикалық қосылыстардың қасиетін тек белгілі бір топтар мен кластарға бөліп қана зерттеуге болады. Қосылыстарды жіктеу барысында көміртек қаңқасы мен функционалдық топтарды негізге алу көзделген.
Органикалық қосылыстардың қаңқасына байланысты жіктелуі
Ашық тізбекті қосылыстар
Ашық тізбекті қосылыстар – қаныққан және қанықпаған органикалық қосылыстар жатады. Ашық тізбекті қосылыстардың қаңқасы сызықты және тармақталған болып екіге бөлінеді.
Класс | Жалпы формуласы | Гибридтелу типі | Жұрнақ |
Алкандар | СnH2n+2 | sp3 | -ан |
Алкендер | СnH2n | sp2 | -ен |
Алкадиендер | СnH2n-2 | sp2 | -диен |
Алкиндер | СnH2n-2 | sp | -ин |
Тұйық тізбекті қосылыстар
Тұйық тізбекті қосылыстарды карбоциклді (цикл тек көміртегі атомдарынан тұрады) және гетерециклді (циклға көміртегі атомынан басқада элементтер кіреді) болып екіге бөлінеді. Өз кезегінде карбоциклді қосылыстар қаныққан және қанықпаған болып екі топқа бөлінеді. Қаныққан карбоциклді қослыстарға циколалкандар жатады. Ал қанықпаған карбоциклді қосылыстар төмендегі кестеде берілген:
Класс | Жалпы формуласы | Гибридтелу типі |
Циклоалкендер | СnH2n-2 | sp2 |
Алкадиендер | СnH2n-4 | sp2 |
Алкиндер | СnH2n-4 | sp |
Арендер | СnH2n-6 | sp2 |
Органикалық қосылыстардың жіктелуі
Көп таралған органикалық қосылыстардың қасиетін тек белгілі бір топтар мен кластарға бөліп қана зерттеуге болады. Қосылыстарды жіктеу барысында көміртек қаңқасы мен функционалдық топтарды негізге алу көзделген.
Органикалық қосылыстардың қаңқасына байланысты жіктелуі
Ашық тізбекті қосылыстар
Ашық тізбекті қосылыстар – қаныққан және қанықпаған органикалық қосылыстар жатады. Ашық тізбекті қосылыстардың қаңқасы сызықты және тармақталған болып екіге бөлінеді.
Класс | Жалпы формуласы | Гибридтелу типі | Жұрнақ |
Алкандар | СnH2n+2 | sp3 | -ан |
Алкендер | СnH2n | sp2 | -ен |
Алкадиендер | СnH2n-2 | sp2 | -диен |
Алкиндер | СnH2n-2 | sp | -ин |
Тұйық тізбекті қосылыстар
Тұйық тізбекті қосылыстарды карбоциклді (цикл тек көміртегі атомдарынан тұрады) және гетерециклді (циклға көміртегі атомынан басқада элементтер кіреді) болып екіге бөлінеді. Өз кезегінде карбоциклді қосылыстар қаныққан және қанықпаған болып екі топқа бөлінеді. Қаныққан карбоциклді қослыстарға циколалкандар жатады. Ал қанықпаған карбоциклді қосылыстар төмендегі кестеде берілген:
Класс | Жалпы формуласы | Гибридтелу типі |
Циклоалкендер | СnH2n-2 | sp2 |
Алкадиендер | СnH2n-4 | sp2 |
Алкиндер | СnH2n-4 | sp |
Арендер | СnH2n-6 | sp2 |
Гетероциклді қосылыстарда тұйық тізбекке көміртегі атомынан басқа оттегі, азот, күкірт және т.б. атомдар кіре алады.
Органикалық қосылыстардың құрамдары бойынша жүйелеудің негізіне көмірсутектер алынады. Органикалық қосылыстарды құрамына байланысты көмірсутектер және олардың туындылары деп екі топқа жіктеуге болады. Органикалық қосылыстардың өзге түрлерін көмірсутек молекулаларындағы сутек атомдары басқа элемент атомдары мен атом топтарына (функционалдық топтарға) алмасқанда түзілетін көмірсутектердің туындылары ретінде қарастыруға болады.
Функционалдық топ – органикалық қосылыстың осы класына жататын анықтайтын атомдар немесе атомдар топтары. Функционалдық топ заттардың осы класын сипаттайтын химиялық қасиеттерін жүзеге асырады. Бір молекуладан екіншісіне ауысатын көмірсутек бөліктерін радикалдар деп атап, R – деп белгілейді.
Органикалық қосылыстардың кластары
Қосылыстар класы | Жалпы формуласы | Жұрнақ |
|
| ||||||
Көмірсутектер | R-H | -H | С2Н6 С6Н6 | этан бензол | ||||||
Көмірсутектердің галогентуындылары | R-Hal | -F, -Cl, -Br, -I | галоген | С2Н5Сl С6Н5Br | хлорэтан бромбензол | |||||
Спирттер мен фенолдар | R-ОН | -ол | -ОН | гидроксил | С2Н5ОН С6Н5ОН | этанол фенол | ||||
Альдегидтер | -аль | альдегид | этаналь | |||||||
Кетондар | -он | карбонил | пропанон | |||||||
Карбон қышқылдары | R-COOH | қышқылы | -COOH | карбоксил | CH3COOH | этан қышқылы | ||||
Жай эфирлер | R1 – O – R2 | эфирі | - O - | алкоксил | C2H5-O-C2H5 | диэтил эфирі | ||||
Күрделі эфирлер | алкокси-карбонил | сірке қышқылының метил эфирі | ||||||||
Нитроқосылыстар | R-NO2 | нитро- | -NO2 | нитротоп | C2H5NO2 | нитроэтан | ||||
Аминдер | R-NH2 | -амин | -NH2 | амин тобы | C2H5NH2 | этиламин | ||||
Гетероциклді қосылыстарда тұйық тізбекке көміртегі атомынан басқа оттегі, азот, күкірт және т.б. атомдар кіре алады.
Органикалық қосылыстардың құрамдары бойынша жүйелеудің негізіне көмірсутектер алынады. Органикалық қосылыстарды құрамына байланысты көмірсутектер және олардың туындылары деп екі топқа жіктеуге болады. Органикалық қосылыстардың өзге түрлерін көмірсутек молекулаларындағы сутек атомдары басқа элемент атомдары мен атом топтарына (функционалдық топтарға) алмасқанда түзілетін көмірсутектердің туындылары ретінде қарастыруға болады.
Функционалдық топ – органикалық қосылыстың осы класына жататын анықтайтын атомдар немесе атомдар топтары. Функционалдық топ заттардың осы класын сипаттайтын химиялық қасиеттерін жүзеге асырады. Бір молекуладан екіншісіне ауысатын көмірсутек бөліктерін радикалдар деп атап, R – деп белгілейді.
Органикалық қосылыстардың кластары
Қосылыстар класы | Жалпы формуласы | Жұрнақ |
|
| ||||||
Көмірсутектер | R-H | -H | С2Н6 С6Н6 | этан бензол | ||||||
Көмірсутектердің галогентуындылары | R-Hal | -F, -Cl, -Br, -I | галоген | С2Н5Сl С6Н5Br | хлорэтан бромбензол | |||||
Спирттер мен фенолдар | R-ОН | -ол | -ОН | гидроксил | С2Н5ОН С6Н5ОН | этанол фенол | ||||
Альдегидтер | -аль | альдегид | этаналь | |||||||
Кетондар | -он | карбонил | пропанон | |||||||
Карбон қышқылдары | R-COOH | қышқылы | -COOH | карбоксил | CH3COOH | этан қышқылы | ||||
Жай эфирлер | R1 – O – R2 | эфирі | - O - | алкоксил | C2H5-O-C2H5 | диэтил эфирі | ||||
Күрделі эфирлер | алкокси-карбонил | сірке қышқылының метил эфирі | ||||||||
Нитроқосылыстар | R-NO2 | нитро- | -NO2 | нитротоп | C2H5NO2 | нитроэтан | ||||
Аминдер | R-NH2 | -амин | -NH2 | амин тобы | C2H5NH2 | этиламин | ||||
Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:
Facebook | VK | WhatsApp | Telegram | Twitter
Қарап көріңіз 👇
Пайдалы сілтемелер:
» Туған күнге 99 тілектер жинағы: өз сөзімен, қысқаша, қарапайым туған күнге тілек
» Абай Құнанбаев барлық өлеңдер жинағын жүктеу, оқу
» Дастархан батасы: дастарханға бата беру, ас қайыру
Соңғы жаңалықтар:
» 2025 жылы Ораза және Рамазан айы қай күні басталады?
» Утиль алым мөлшерлемесі өзгермейтін болды
» Жоғары оқу орындарына құжат қабылдау қашан басталады?