Минералды тыңайтқыштар. № 8 Көрсетілім «Минералды тыңайтқыштар». Химия, 9 сынып, сабақ жоспары.

1-қосымша

1.Азотты тыңайтқыштар — құрамында өсімдікке қорек болатын азоты бар органикалық (көң, шымтезек тағы басқалар) және минералдық заттар. Азот-тіршілік үшін маңызы өте зор элемент, ол жетіспеген жағдай өсімдіктің жапырағы бозғылт жасыл болып, бойы өспей , жапырағы жұқа және шырыны аз, гүлі майда болады .Азоттың табиғи қосылысы — натрий селитрасы (NaNO₃) тек Чилиде ғана кездеседі. Азотты тыңайтқыштардың көп тараған түрі: аммиак селитрасы, аммоний сульфаты, мочевина (карбамид), азотты сұйық тыңайтқыштар. Аммоний сульфаты — (NH4)₂SO₄ дүние жүзінде ең көп мөлшерде шығарылатын тыңайтқыш. Аммоний нитратының [(NH₄)NO3] құрамында өсімдікке сіңімді азоттың мөлшері басқа азотты тыңайтқыштарға қарағанда көбірек келеді. Сұйық аммиак және онымен қанықтырылған аммоний тұздарының ерітінділері де құрамында азоты көп тыңайтқыштар болып табылады. Ал жоғары концентрлі азотты тыңайтқыштарға карбамид (мочевина) жатады. Карбамидті жануарлар жеміне де қосып пайдаланады. Ол көмір қышқыл газы мен аммиактың үлкен қысымда әрекеттесуі нәтижесінде алынады: CO₂+2NH₃= CO(NH₂)₂ + H₂O. Азот топыраққа күрделі минералдық тыңайтқыштар түрінде де көптеп беріледі. Фосфор қышқылын аммиакпен әрекеттестіру арқылы аммофос алынады. Оның қышқылын бейтараптандыру дәрежесіне байланысты моноаммонийфосфат (NH₄H₂PO₄) немесе диаммонийфосфат [(NH₄)₂HPO₄] өндіріледі. Нитрофоска — құрамында қоректік азот, фосфор және калий бар күрделі тыңайтқыш. Оны өндірісте аммоний гидрофосфатының [(NH₄)₂HPO₄] аммоний нитратының (NH₄NO₃) және калий хлоридінің (немесе сульфатының) қоспасын балқыту арқылы алады. Қазақстанда азотты тыңайтқыштар Ақтаудағы “Каскор” Акционерлік Қоғамында (аммиак селитрасы, натрофоска), Степногорск кен-химия комбинатында (нитрофоска), Тараз минералды тыңайтқыштар зауытында (аммофос) өндіріледі.

2.Фосфорлы тыңайтқыштар - Фосфор да азот сияқты протоплазманың маңызды бөлігін түзеді, тірі организм өсіп өнуіне қатынасатын түрлі органикалық заттардың құрамында болады, Тыңайтқыштардағы фосфор оның оксидінін (Р₂О₅) мөлшері арқылы өлшенеді.

Фосфорит ұны — майдаланған кальций фосфориті Са₃(РО₄)₂ ақ не сұр түсті ұнтақ. Оның құрамында 16 — 35% Р₂О₅ бар. Өте арзан тыңайтқыш.Фосфорит ұны суда нашар ериді. Сондықтан оны қышқылдағы жоғары топыраққа пайдаланған жөн.

Жай суперфосфат — Са(Н₂РО₄)₂ + 2СаSО₄. Оны фосфоритке не апатитке күкірт қышқылын қосу арқылы алады:

Са₃(РО₄)₂ +2Н₂SO₄ =Са(H₂РO₄)₂ + 2СаSO₄

Қос суперфосфат Са(H₂РО₄)₂ — кұрамында Р₂O₅ мөлшері жай суперфосфатқа қарағанда екі есе жоғары, яғни 40 — 50%. Оны алу ушін фосфоритті фосфор қышқылымен өндейді:

Са₃(РО₄)₂+4Н₃РО₄ = 3Са(Н₂РО₄)₂ Преципитат СаНР0₄ •2Н₂О. Оны кальций гидроксидімен фосфор қышқылын қосып алады:

Са(ОН)₂ + Н₃РО₄ = СаНРО₄ • 2Н₂О Преципитаттың суда ерігіштігі төмен болғанымен, ол қышқыл топырақта ғана еріп өсімдікке жақсы сініріледі. Аммонийленген суперфосфат NН₄Н₂РO₄ + СаНРO₄ — суперфосфатты аммиакпен әрекеттестірген кезде түзілген өнім: NН₃ +Са(H₂РO₄)₇ = NH₄Н₂РO₄ +СаНРO₄ Мұның қүрамында 20 % Р₂O₅ және 23% азот бар. Аммофос NН₄Н₂РO₄ — құрамында азот және фосфор бар күрделі тыңайтқыш. Оны аммиак пен фосфор қышқылын әрекеттестіріп алады:

NН₃ + H₂РO₄= NH₄Н₂РO₄

Бұл тыңайтқыш құрамында 11% азот, 44% P₂O₃ бар. ол әдетте гранула түрінде шығарылады. Фосфор қышқылымен аммиак әрекеттескенде екі атом сугегі алмасса, диаммофос (NН₄)₂НРO₄ түзіледі:

2NН₃+Н₃РO₄=(NН₄)₂НРО₄ Бұл өте құнды тыңайтқыш. Құрамында 52% Р₂О₅ және 20% азот болады. Қазақстан жеріндегі бай фосфор қорын өңдеу жолын іздеу фосфорлы қосылыстар химиясын дамытуға негіз болды. Академик Ә.Б. Бектұров Қаратау фосфоритінен әртүрлі фосфор тыңайтқыштарын алудың ғылыми негізін қалады. Фосфор қосылыстары мен фосфор тыңайтқыштарын зерттеуде Ә.Б. Бектұров және оның шәкірттері көп еңбек сіңірді. Қаратау бассейнінің фосфорит кенінен Тараздың және Шымкенттің өндірістік бірлестіктері және басқа химия кәсіпорындары фосфор тыңайтқыштарын өндіреді.

3. Калийлі тыңайытқыштар - Кез келген есімдікке калий өте қажет. Калий жетіспесе, фотосинтез қарқыны төмендейді. Калий жеткілікті болса, өсімдікте крахмал, қантты зат, май түзілуі жоғарылайды және картоп, күнбағыс, жоңышқа, қызылша сияқты есімдіктердің өнімділігі едәуір артады. Топырақта болатын калий, көбінесе органикалық тыңайтқыштар — қи, өсімдік күлі арқылы топыраққа түседі. Калий тыңайтқышының негізгі шикізаты шөптесін және ағаш типтес өсімдіктердің күліндегі карбонат К₂С0₃ түрінде болады. Калий тыңайтқышының көндеріне силъвинит және карналит жатады. Силъвинит дегеніміз — калий хлориді мен натрий хлоридінің біріккен тұзы NaCl-KCl, сол сиякты карналит те қос тұз KCl-MgCl₂ . Калий тыңайтқышына калий хлориді KC1 және калий нитраты KN0₃ жатады. Олар ақ түсті кристалл заттар. Бұл тыңайтқыштар Жаңатас, Тараз, Шымкент, Қаратау, Ақтау қалаларында өндіріледі.

2-қосымша

Эвтрофикация процесінің сатылары

Жазбаларды және диаграммаларды дұрыс ретпен орналастырыңыз.