Экстракорпоралдық ұрықтандыру әдісі және оның маңызы. Биология, 11 сынып, дидактикалық материал.

 Биология пәнінің мұғалімі: Шәмейұлы Ерболат

 Сабақтың тақырыбы:

 Экстракорпоралдық ұрықтандыру әдісі және оның маңызы

Қазақстанда экстрокорпоральды ұрықтандыру ерекшелігі: Қазақстанда экстрокорпоральды ұрықтандыру орталығы алғаш 1995 жылы ашылып, осы күнге дейін алты мыңнан артық «түтікшелік нəресте» өмірге келген. 2015 жылға қарай Қазақстанда жатырдан тыс ұрықтандыру процедураларын тегін жүргізуге жылына 747 млн. теңге бөлінетін болады. Статистикалық деректерге сүйенсек, қазір еліміздегі сəби сүйе алмай отырған 150 мыңға жуық ерлі-зайыптының 6,5 мыңға жуығы — жатырдан тыс ұрықтандыруды (ЭКҰ) қажет ететіндер болып есептеледі. Қазақстанда қосалқы репродуктивті технологиялар 1995 жылдан бастап пайдаланылып келеді. Елде эмбриондарды криоконсервациялау (пайдаланылмаған ұрықты болашақта пайдалану үшін мұздатып қою), жыныстық клеткалардың донорлығы жəне суррогат ана бағдарламалары іске асырылып жатыр. 2010 жылы мемлекетпен кепілдендірілген тегін медициналық көмек көлемінің тізіміне жатырдан тыс ұрықтандыру (ЭКҰ) жəне эмбриондарды тасымалдау енгізілді. 2010 жылы мемлекеттің қаржысы есебінен жатырдан тыс ұрықтандыру əрекеттері 100 əйелге жасалды, нəтижесінде 22 нəресте дүниеге есігін ашты. Ал 2015 жылға қарай «Саламатты Қазақстан» ұлттық бағдарламасы шеңберінде ЭКҰ-ның көлемі жылына 750-ге дейін арттырылатын боладыстракорпоральді ұрықтандыру сипаты:

Аналық жасушаларды іріктеу

Белгілі бір күні жұмыртқаны жинау жүреді - бұл процедура, әдетте, жалпы анестезиямен жүзеге асырылады. Жіңішке ұзын инені бар шприцтің көмегімен гинеколог фолликулярлық сұйықтықты таңдап, жұмыртқаны іздеу үшін эмбриологқа береді. Сіз жұмыртқаны фолликулалық сұйықтықта тек микроскоп арқылы көре аласыз. Табылған жұмыртқалар фолликулярлық сұйықтықтан жуылады және культуралық ортасы бар шыныаяқтарға орналастырылады. Культуралық орта көптеген физиологиялық компоненттердің ерітіндісі: тұздар, қант, амин қышқылдары, витаминдер, ақуыздар - барлығы 40-қа жуық заттар.

IVF әдістері

Іс жүзінде in vitro ұрықтандыру екі әдістің бірі арқылы жүзеге асырылады. Бірінші әдіс «in vitro ұрықтандыру» деп аталады және келесілерден тұрады: жұмыртқа стаканына сперматозоидтар қосылады. Сперматозоидтар жұмыртқаны өздігінен жүзіп, ұрықтайды. Микроскоп астына ену процесін көру мүмкін емес: жүздеген, тіпті мыңдаған сперматозоидтар жұмыртқаға жабысып, жұмыртқаның қабығын босатып, «қоқыс» шығарады. Процесс шамамен екі сағатты алады - сіз оны микроскоп арқылы байқай алмайсыз: жұмыртқалар инкубаторда болуы керек.

 «Қолдан ұрықтандыру» – табиғи жолмен өздігінен ұрықтана алмаған жағдайда, әйел жұмыртқа клеткалары мен еркек ұрық клеткасын сыртқы ортада арнайы медициналық түтікшелер көмегімен біріктіріп ұрықтандыру тәсілі. Ұрықтандырылған бұл зигота артынша әйел жатырына салынады.

Қолдан ұрықтандыру екі тәсіл арқылы жүзеге асады:

1. Қолдан іштей ұрықтандыру тәсілі. Бұл тәсілде ер кісінің спермасы алынып, әйел жатырының қолайлы жеріне қойылады.

2. Қолдан сырттай ұрықтандыру тәсілі. Бұл тәсіл ер кісінің спермасы мен әйелдің жұмыртқа клеткасы алынғаннан кейін оларды зертханада арнайы түтікшелерде ұрықтандырып, артынша оны әйелдің жатырына орналастыру арқылы жүзеге асады.

Осы негізгі екі тәсілге тән қолдан ұрықтандырудың алты түрі бар. Олардың екеуі ішкі ұрықтандыру тәсілі арқылы, қалған төртеуі сыртқы ұрықтандыру арқылы жүзеге асады.

Іштей ұрықтандыру тәсілі:

Біріншісі, үйленген ер кісінің ұрығы алынып, оны әйелінің жатырының ыңғайлы тұсына орналастыру арқылы жүзеге асады. Сонда барып еркектің спермасы табиғи жолмен әйелдің жұмыртқа клеткасымен ұрықтанады. Бұл еркектің спермасы өздігімен табиғи түрде әйелінің жатырына жете алмаған жағдайда қолданылады.

Екіншісі, ер кісінің спермасын өз әйелі емес, басқа бір әйелдің жатырына салу арқылы болады. Бұның әуелгіден айтарлықтай көп айырмашылығы жоқ. Айырмашылығы – ер адамның спермасы өз некелісінің жатырына емес, басқа әйелдің жатырына салынады.

Сырттай ұрықтандыру тәсілі:

Біріншісі, ерлі-зайыптылардың спермасы мен жұмыртқалары алынып, арнайы түтікшелерде ұрықтандырылғаннан кейін жұмыртқасы алынған әйелдің жатырына қайта орналастырылады. Ұрықтандырылған зигота жатырға жабысқан жағдайда өз дамуын ары қарай жалғастырады. Бұл әйелдің жұмыртқалық жолдары бітеліп қалған жағдайда қолданылады.

Екіншісі, ер адамның спермасы мен бөгде әйелдің жұмыртқасын түтікшеде ұрықтандырғаннан кейін оны әйелінің жатырына орналастыру арқылы болады. Бұл жол әйел адамның жұмыртқалығында ақау болса әрі жатыры зиготаны қабылдай алатындай сау жағдайда қолданылады.

Үшіншісі, бөгде ер-әйелдің спермасы мен жұмыртқасы түтікшеде ұрықтандырғаннан кейін оны басқа бір тұрмыстағы әйелдің жатырына салу арқылы жүзеге асады. Бұл тәсілге жатырына зигота қойылған әйелдің жұмыртқалығының жұмыс істемеуі әрі күйеуінің спермасы жарамсыз болған жағдайда жүгініледі.

Төртіншісі, ерлі-зайыптылардың спермасы мен жұмыртқа клеткалары түтікшеде ұрықтанғаннан кейін, оны жүкті болып босанып беруге келісім берген басқа бір әйелдің жатырына орналастыру арқылы болады. Яғни, суррогаттық тәсіл арқылы жүзеге асады. Босанып беруші анаға – «құрсақ ана» делінуде. Бұл жолға ерлі – зайыптылардың сперма, жұмыртқалары болғанымен, әйелдің жатыры жарамаған яки түгелдей жоқ жағдайда немесе бала көтеріп, тууды қаламаған жағдайда жүгініледі.

Қазіргі таңда әлемде жоғарыда айтылған барлық тәсілдер кеңінен қолданылуда. Қолдан ұрықтандыруды біреулер тек ақша табу мақсатында пайдаланса, енді біреулері үйленбей-ақ балалы болу үшін немесе ерлі-зайыптылардың біреуіндегі яки екеуіндегі жүкті болуға бөгет келтіретін кей ақауларға байланысты кеңінен қолдануда. Бүгінгі таңда танымал яки белгісіз адамдардың спермаларын сақтап, сосын оны қажетсінген адамдарға сататын арнайы әлемдік сперма банкалары көптеп құрылған.

экстрокорпоральды ұрықтандырудың маңызы

• Экстракорпоралдық ұрықтандыру – медицинадағы жаңа технология, ол баланы көптеген бедеулік отбасыларына тууға мүмкіндік берді . Бұл әдіс аналық жасушаны арнайы жасалған жағдайларда (немесе, "пробиркада") ана организмінен тыс ұрықтандыру және эмбрионды одан әрі өсіру және жатырға трансплантациялау болып табылады.
• Экстракорпоралдық ұрықтандырудың өзектілігі күмән туғызбайды, өйткені бедеулік некелер мен бедеуліктің өзі үлкен медициналық ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік проблема болып табылады . Қазір репродуктивті жастағы 6 миллион ерлі-зайыптылар бедеулігі бар , бұл әрбір бесінші жұп баланың болуы мүмкін емес (20%). Олар үшін ЭКҰ-соңғы және жалғыз үміт, бірақ процедура өзінің қымбат болуына байланысты әркімге қол жетімді емес.
• Дегенмен, медицинадағы жаңа технологиялардың дамуы, ЭКО және эмбриондарды жатырдың қуысына көшіру арқасында жыл сайын бедеулік жұптарды емдеу үшін қол жетімді (қымбат емес) және тиімді болып келеді.
• ЭКО бірінші әрекетінен орта есеппен тек 1/3 пациентке жүкті болуға көмектеседі. Өкінішке орай, аурудың бедеулігі ұрық туғанға дейін табысты жеткен әйелдердің санын тек 1/4-ке дейін төмендетеді . Егер бедеулік тек құбыр факторынан туындаған болса, онда табысты болу ықтималдығы 40% – ға дейін көтеріледі, егер проблемалар эндометриоздан туындаған болса-10% - ға дейін төмендейді.