Мембраналық рецепторлар арқылы гормондық сигналдардың берілуі. Инсулин мен эстроген мысалдарында гормондардың нысана-жасушаларға әсер ету механизмі. Биология, 11 сынып, сабақ жоспары.

Бөлім: Координация және реттелу

Мектеп: Тараз қ. ФМБ НЗМ

Оқытушы: Койшыгараева А.Т.

СЫНЫП: 11

Қатысушылар саны:

Келмегендер:

Сабақтың тақырыбы 1

Мембраналық рецепторлар арқылы гормондық сигналдардың берілуі. Инсулин мен эстроген мысалдарында гормондардың нысана-жасушаларға әсер ету механизмі

Оқыту мақсаттары

11.1.7.2 - гормондардың әсер ету механизмін түсіндіру

Сабақтың мақсаты

гормондардың әсер ету механизмін түсіндіру

Бағалау критерийлері

- гормондардың қасиеттерін біледі;

- гормоналды қабылдау түрлерін біледі;

- нысана-жасушаларға гормондардың әсер ету механизмінің сызбасың жасайды

Тілдік мақсаттар

Оқушылар:

• гормондардың нысана-жасушаларға әсер ету механизмінің негізгі кезеңдерін анықтай алады
• Пәндік лексика мен терминология:

нысана-жасушалар, мембрана, мембрана-жасушаішілік, ақуыз синтезі, аденилат циклаза, стероидты гормондар, пептидті гормондар, амин қышқылы туындылары, байланыстыру орны, рецептор молекулалары, ерігіштігі, циклдік AMФ, қайталама хабарлар, гендік әсер, транскрипция факторлары, мРНҚ, ақуыз синтезі.

Диалог/жазу үшін пайдалы фразалар:

Инсулин/эстрогеннің нысана-жасушаларға әсер ету механизмі келесі кезеңдерді қамтиды...

Инсулин/эстрогеннің әсер ету механизмдеріндегі ұқсастық - бұл...

Инсулин/эстрогеннің әсер ету механизмдеріндегі айырмашылық - бұл...

Гормоналды сигналдарды тарату оқиғаларының тізбегін келесі диаграмма түрінде көрсетуге болады...

Гормондардың әсер ету механизмдері келесі түрлерге бөлінеді…

Пәнаралық байланыс

химия (ерігіштігі, гормондардың химиялық табиғаты);

физика (диффузия)

Алдыңғы білімдер:

Координация және реттелу: 7-10 сынып.

Сабақ жоспары

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет

• Мақсат қою

1.1. Бездердің атаулары жазылған карточкаларды табиғатына қарай, бөлетін гормондорамен және олардың қызметтеріне қарай сәйкестендіруді оқушыларға ұсыныңыз

Бағалау критерийлері:

• гормондардың химиялық табиғатын дұрыс анықтайды;
• бездерді бөлетін гормондармен, атқаратын қызметтеріне қарай дұрыс сәйкестіре алады.

1.2. Оқушыларға сабақ тақырыбы мен мақсатын анықтауға көмектесетін сұрақтар мен слайдтағы суреттер ұсынылыды:

- Қалай ойлайсыз, суретте не көрсетілген?

- Неліктен бұлай ойлайсыз?

1.3. Сабақ тақырыбын, мақсатын, бағалау критерийлерін оқушылармен бірге тұжырымдау және дәптерге жазу.

• Гормондардың әсер ету механизмі:
  • Гормондардың қасиеттері.

Мұғалім интерактивті режимде оқушыларға сұрақтар қойып, жаңа материалды түсіндіреді:

2.1.1. Гормондардың биологиялық белсенділігі жоғары.

Сұрақ: Мұны қалай түсінесіз?

Жауап: Гормондар аз мөлшерде бөлініп, өте аз концентрацияда тиімді, гормондардың кішкене бөлігі еркін белсенді күйде қанда айналып жүреді.

2.1.2 Гормондар салыстырмалы ерекшелікке ие. Бұл қасиеттің практикалық маңызы зор, өйткені адам ағзасында гормонның жетіспеушілігін тиісті жануарлардың бездерінен алынған гормоналды препараттарымен өтеуге мүмкіндік береді.

Сұрақ: Гормондардың ерекшелігі дегеніміз не? Бұл қасиет тағыда қандай заттарға тән?

Жауап: Әр гормон белгілі бір процесті реттейді. Ферменттерге.

2.1.3. Гормондар белгілі бір қашықтықта әрекет етеді.

Сұрақ: Бұл қасиетті қалай түсіндіруге болады?

Жауап: Гормон әсере ететін мүшелер мен жүйелер оның пайда болу орнынан алыс орналасады. Әр гормон белгілі бір нысына- мүшеге әсер етеді.

2.2. Мүшелердің гормондарды қабылдауы

Сұрақ: Қандай гормондар жасуша мембранасына еркін өте алады?

Жауап: Стероид, өйткені олар липофильді гормондар.

Нысана жасушалардың гормондарға тиісті рецепторлар бар:

• Егер гормондар жасуша мембранасына жақсы өте алмаса (амин қышқылы туындылары және пептидті гормондар):

гормон - мембраналық рецепторлар - медиаторлар: (простагландиндер) - аденилат циклаза ферменті АТФ-дан алынған цAMФ синтезін - ақуыз ферменттерінің синтезін катализдейді.

• Егер гормон жасуша мембранасынан оңай өтсе (стероидты гормондар):

гормон - жасушаішілік рецептор - гормон-рецепторлар жиынтығы - ақуыз ферменттерінің синтезі.

Арнайы рецепторлық ақуыздар арқылы гормондармен өзара әрекеттесетін жасушалар нысана-жасушалар деп аталады. Бұл рецепторлық ақуыздар нысана-жасушасының сыртқы мембранасында немесе цитоплазмада немесе ядролық мембранада және жасушаның басқа органоидтарда орналасады.

Барлық ұлпалар мен мүшелерде гормондарға сезімталдығын өзін-өзі реттеуге қатысатын кері байланыс механизмі бар:

• белгілі бір гормонның төмен деңгейінде ұлпаларда рецепторлардың саны автоматты түрде артады және олардың осы гормонға сезімталдығы артады;
• белгілі бір гормонның жоғары деңгейінде ұлпаларда рецепторлардың саны автоматты түрде азаяды және олардың осы гормонға сезімталдығы төмендейді.

Гормондардың екі типіне сәйкес гормондардың әсер ету механизмі келесі түрлеріне бөлінеді:

-мембраналық (байланыс) - оның сыртқы бетінде;

-жасушаішілік (рецепторлық аппарат жасуша ішінде орналасқан);

Жасуша рецепторлары - бұл гормондармен бірге арнайы комплекс құратын жасуша мембранасының арнайы аймақтары. 

Рецепторлардың белгілі бір қасиеттері бар, мысалы:

1) белгілі бір гормонға жоғары туыстығы;

2) таңдау қабілеті;

3) гормонның шектеулі сыйымдылығы;

4) ұлпадағы орналасу ерекшелігі.

Бұл қасиеттер жасушаның гормондардың сандық және сапалық іріктеуін сипаттайды.

Гормон рецепторлары жасуша ішінде медиаторлардың пайда болуы мен босатылуына ықпал етеді.

Нысана-жасушамен гормондардың әсер ету механизмі келесі қадамдарды қамтиды:

1) мембрана бетінде «гормон-рецептор» комплексінін құрылуы;

2) мембраналық аденилциклазаның белсендірілуі;

3) мембрананың ішкі бетінде АТФ-дан цAMФ синтездеу;

4) «цАМФ -рецептор» комплекстін құрылуы;

5) ферменттің бөлінуіне байланысты каталитикалық ақуыз киназасын белсендіру, бұл ақуыз фосфорлануына, ақуыз синтез процестерін ынталандыруға, ядродағы РНҚ, гликогеннің ыдырауына әкеледі;

6) гормонды, цАМФ және рецепторларды инактивациялау.

2.4. Жеке жазбаша жұмыс.

2.5. Өзін-өзі бағалау және кері байланыс беру, талқылау.

Оқушылар бағалау критерийлері бойынша сабақтың мақсатына жетуді талқылайды.

Ү/ж: қайталау.

Қосымша ақпарат

Саралау-оқушыларға қалай көбірек қолдау көрсетуді жоспарлайсыз? Қабілеті жоғары оқушыларға қандай міндет қоюды жоспарлап отырсыз?

Бағалау – оқушылардың материалды меңгеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлайсыз?

Денсаулық және қауіпсіздік техникасының сақталуы

Әр түрлі деңгейдегі сұрақтар арқылы, , қабілетті студенттер терминологияны қолданбай, нысана-жасушаларға стероидты гормондардың әсер ету механизмін өз бетінше сипаттайды

белсенді бақылау, кері байланыс, сұрақтар, оқушылардың рефлексиясы, жеке жұмыс, содан кейін өзін-өзі бағалау арқылы.

Сыныпта қозғалу барысында қауіпсіздік техникасы ережелерін сақтау

Сабақта саралау дұрыс жүргізілді ме?

Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды ма? Сабақ жоспарынан қандай ауытқулар

болды, неліктен?

Бұл бөлімді сабақ туралы өз пікіріңізді білдіру үшін пайдаланыңыз. Өз

сабағыңыз туралы сол жақ бағанда берілген сұрақтарға жауап

беріңіз.

Жалпы баға

Сабақтың жақсы өткен екі аспектісі (оқыту туралы да, оқу туралы да ойланыңыз)?

1:

2:

Сабақты жақсартуға не ықпал ете алады (оқыту туралы да, оқу туралы да ойланыңыз)?

1:

2:

Сабақ барысында сынып туралы немесе жекелеген оқушылардың жетістік/қиындықтары туралы нені білдім, келесі сабақтарда неге көңіл бөлу қажет?