Су мөлшерін реттеу. Нысана мүшелер. Әсер ету эффектсі. Гипофункция. Гиперфункция. Биология, 10 сынып, дидактикалық материал.

Антидиуретикалық гормон

Қанның қалыпты осматикалық қысымы судың ішу мен тағам арқылы келуі және суды тыныс шығару, терлеу, нәжіс және зәр арқылы жоғалту арқылы ұсталады. Бірақ осматикалық қысымның жіңішке (тонкая регуляция) реттелуіне негізінен антидиуретикалық гормон жауап болып келеді. Сұйытылған зәрдің көп мөлшерде түзілуі – диурез деп аталады. Оған қарама қарсы үдерісті – антидиурез деп атауға болады. АДГ антидиуретикалық қасиеті зәрдің көлемінің түзілуін қысқарту болып келеді, оның құрамындағы заттардың концентрациясын арттыру болып келеді. АДГ пептид болып келеді; кейде оны вазопрессин деп атайды.

Бұл гормон гипоталамусте түзіледі және нейросекреция арқылы гипофиздің артқы бөлігіне тасымалданады.

Судың жетіспеушілігі, қатты терлеу немесе тұздың көп бөлігін қабылдаған кезінде гипоталамустарығы өте сезгіш осморецепторлар қанның осматикалық қысымның көтерілуін регистрелейді. Имупльтер түзіліп, гипофиздің артқы бөлігіне беріледі және АДГ босап шығарады. Қан айналымымен гормон бүйректерге жетеді, бұл жерде дистальды иірім каналдардың және жинағыш түтіктердің су өткізгіштігін жоғарылатады. Бұл үдеріс олардың жасуаларындағы мембаранасындағы су каналдарының санын арттыру арқылы жүзеге асады. Су каналдары ионды каналдар сияқты нәруыз – тасымалдаушылар болып келеді. Олар жасуша ішіде синтезделеді, Гольджи комплексінің көпіршіктерінде қорға жиналады және цитоплазмада жианалады. Жасушаның бетіндегі спецификалық рецепторлармен байланысып, АДГ және цАМФ – тің қатысуымен (система второго посредника) осы көпіршіктердің плазмолеммамен байланысын ынталандырады. АДГ секрециясы тоқтағанда, процесс кері бағытта жүреді – нәруыз – тасымалдаушылары бар көпіршіктерді жасушаның эндоцитоз арқылы сіңіріліп, келесі АДГ беретін «бұйрыққа» дейін сақталады.

Су каналдарының саны көбейгенде бұл нефроннан бүйректің ми заты мен қыртысты затының ұлпааралық сұйықтығына судың осматикалық қайта ағуын күшейтеді. Содан кейін су қанмен ағып кетеді.

АДГ жинағыш түтікшенің несепнәр үшін өткізгіштігін күшейтеді, бұл зат зәрден ми затының ұлпааралық сұйықтығына диффузияланады. Соның салдарынан бұл жерде осмолярность көтеріледі, Генле ілмегінің тізесінің сегментінен судың қайта ағуын күшейтеді.

Судың көп қабылдағаннан кейін, керісінше, қанның осматикалық қысымы төмендейді және АДГ секрециясы тоқтайды. Дистальды иірім канал және жинағыш түтікше су үшін өткізбейтін болып қалады, судың ми затының фильтрінен өткендегі реабсорбциясы төмендейді, соның салдарынан өп көлемде гипотоникалық зәрдің мөлшері бөлінеді.

Гипоталамуста «шөлдеу орталығы» орналасады. Қанның осмолярлығы жоғары болғанда (осматикалық потенциал өте теріс) бұл орталық суды ішуге қажеттілікті ынталандырады.

АДГ жеткіліксіз болғанда, қантсыз диабет деген ауру п.б., бұл ауру кезінде өтекөп мөлшерде гипотоникалық зәр бөлінеді. Бұл жоғалтуларды көп су ішу арқылы компенсациялауға болады.