Аэробты және анаэробты тыныс алу. Биология, 9 сынып, дидактикалық материал.

Тыныс алу

 Тірі ағзалардың ерекше қасиеттерінің бірі — тыныс алу. Сыртқы орта мен ағза арасында үнемі газ алмасып отыру арқылы тірі жүйелер аэробты тыныс алуды қамтамасыз етеді. Жасушаларда биологиялық синтез және ыдырау үрдістері үздіксіз жүріп отырады. Осы үрдістердің үздіксіз жүзеге асуы ағзаларды энергиямен қамтамасыз етеді.

 Аэробтық ағзалар, аэробтар (гр. αηρ — ауа және βιοζ — тіршілік) –молекулалық бос оттек (О₂) бар ортада тіршілік етіп, дами алатын ағзалар.

Аэробтық ағзаларға барлық өсімдіктер, көптеген қарапайымдылар мен көпжасушалы жануарлар, саңырауқұлақтар, микроағзалар жатады. Оттектің (О₂) қатысуымен жүретін биологиялық үрдісті аэробиоз деп атайды. Аэробтық ағзалар өз ағзасына енген О₂-нің тотығуынан пайда болған энергияны пайдаланады.

 Анаэробты ағзалар, анаэробтар (гр. аn – сыз, сіз, емес қосымшасы, гр. аеer – ауа және гр. Віos – тіршілік) – оттексіз ортада өсіп-өніп, тіршілік ететін ағзалар.

 Жасуша цитоплазмасында тыныс алудың анаэробты үрдісі жүреді.

Глюкоза = сүт қышқылы + энергия.

 Тыныс алудың аэробты кезеңі митохондрияның ішкі мембранасында өтеді. Глюкоза + оттегі = көмірқышқыл газы + су + энергия.

 Энергияның мөлшері аэробты кезеңде жоғары болады. Бұлшықеттердің ауырсынуы бұлшықеттегі оттегі қорына байланысты. Оттегінің мөлшерінің азаюына байланысты анаэробты кезең жүріп сүт қышқылы бұлшықеттерде жиналып, ауырсынуды тудырады.

 Өсімдіктерде тыныс алу үрдісі күндіз де түнде де барлық мүшелерінде жүреді. Өсімдіктердің жануарлардан айырмашылығы олардың ағзасында екі үрдіс қатар жүреді: тынысалу мен фотосинтез. Тынысалуда фотосинтезге қарама-қарсы реакция жүреді. Тыныс алу кезінде глюкоза ауадағы оттегімен реакцияға түсіп, көмірқышқыл газы мен су, энергия бөлінеді. Тыныс алу күндіз де, түнде де, ал фотосинтез тек күндіз жарықта жүзеге асырылады. Барлық тірі ағзалар атмосфералық оттекпен тыныс алады, ал фотосинтез процесінде фотосинтездің қосымша өнімі ретінде оттегі бөледі.

 Тыныс алу кезеңдері