Популяцияның өсуінің салыстырмалы графиктері. Биология, 9 сынып, дидактикалық материла.

Логистикалық өсім(S -тәрізді қисық). Популяция санының логистикалық өсуінің темпі оның тығыздығының артуы барысында азаяды. Яғни, популяция алғашқысында баяу өсіп, кейін өсуін жылдамдатады. Мұндай секірмелі даму кезінде даралар санының артуына бөгет болатын орта факторлары популяцияны тұрақтандырады. Барлық ірі ағзалар осы типпен өсетіні айқындалған. Балық фаунасының кейбір өкілдерін (мысалы, қызғалдақ) Еділ, Кама, Днепр су қоймаларында көруге болады.

Экспоненциалды өсім(J - тәрізді қисық) - популяция тығыздығы бір бағытта (жоғары қарай) келеңсіз фактор туындағанға дейін өсе береді. Бұл ретте популяцияның биоткалық потенциалы толығымен жүзеге асады. Бұл типтегі қисық кейбір микроағзаларға тән, мысалы, біржасушалы балдырлар.

Неге популяциялар санының өсуі шексіз емес?

Тіршілікті қамтамасыз етудің бұзылуына байланысты шексіз өсу кез келген түрдің жойылуына әкеліп соғады→

• Популяция санының шектен тыс көбеюінің салдарынан табиғи қауымдастықтардың реттеуші жүйелері іске қосылады – жыртқыштар, паразиттер, жұқпалы аурулардың қоздырушылары→
• Оданда жоғары тығыздық пайда болған жағдайда жүйеге түрішілік бәсекелестік іске қосылады →
• Барлық түрлер эволюциясы барысында өз тығыздығын реттеп отыру механизмі туындаған. Осылайша санның көбеюі барысында реттеуді жүзеге асырып отыратын көптеген тізбектелген кедергілер пайда болып отырады →
• Сол себептен, табиғатта миллиондаған түрлер бар болғанына қарамастан олардың көбі жаппай көбеюді болдырмауды қамтамасыз етеді

1)Популяция өсуінің динамикасы

N t = N t-1 + B – D + C - E

N t – t кезіндегі дарақтар саны

N t-1-алдынғы кезеңдегі дарақтардың саны,

B- туылғандардың саны,

D- өлгендердің саны,

C- иммигранттар саны,

E- эмигранттар саны

2)Аулауға байланысты шектеулі өсу моделі

N _t = (r – b N₀) N₀- c,

с – жылдағы аулау көлемі,

r – өсі коэффициенті,

b – тығыздығы коэффициенті,

N₀– ағымдағы жылдағы популяция саны, бастапқы,

N _t– келесі жылдағы популяция саны, t ауқытында

3) «Жыртқыш-құрбан» моделі

N _t = (r - b x _n ) x _n - с – f x _n y_n,

f – құрбанның жыртқышпен кездескендегі өлу мүмкіндігі,

x _n – құрбан саны,

y_n – жыртқыш саны

Қалыптастырушы бағалау тапсырмалары

Мақсаты: популяция санының өсуінің графигін талдау;

Бағалау критерийлері: популяция өсуінің графигіне талдай алады

1. Графикті қараңыз.

(a) Осындай қатынаста болатын түрлердің мысалдарын болжамдар (кем дегенде 2 мысал)

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

(b) Графикті сипаттаңыз.

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Есеп№1. Қысқы ұйқы кезінде сарышұнақтың екі популяциядағы өлімін есептеңіз. Олардың біріншісі-популяцияның тығыздығы қысқы ұйқының алдында 1 га 160 аңды құрады, 80 тірі қалды, екіншісі - тиісінше 90 және 56. Егер гектарға келетін азықтың қоры екі учаскеде бірдей екенін ескерсе, өлімі қай учаскеде жоғары болып шығады және мұны қалай түсіндіруге болады?

Есеп№2. Балықтардың өсімталдығы әдетте өте жоғары. Популяцияның ірі бөлігі ауланып кетсе, қалған аз ғана жыныстық жетілген дарақтар уылдырығын көп береді. Балықтың популяциясына алаңдау керек пе?

Есеп№3. Орман өсірудің теориясы мен тәжірибесінде екі тәсіл бар. Олардың біріншісі-біржылдық бидай алқабының түрі бойынша құру. Ол бастапқы шығындарды аз талап етеді. Екінші, көп еңбекті қажет ететін-күрделі кеңістігі бар әртүрлі жастағы дақылдарды құру. Сіз қандай әдістерді таңдайсыз және неге?

Есеп№4. Екі аумақтың бірінде сүтқоректілердің сирек түрін қорғау мәселесі тұр. Олардың бірінде өсімтал ұрпақ бере алатын ересек даралар өмір сүреді, бірақ жастар жоқ. Екіншісі-жастар бар, бірақ ересектер қаза болды. Екі учаскенің қайсысы сіз қорыққа таңдайсыз?

Есеп№5. Қарағай орманының тұсында көптеген қарағай өскіні пайда болды. Жылдан-жылға саны өскелең қарағайдың ұрпақтары саны азая берді, бірақ оларға ешкім тиіскен жоқ. Бұны қалай түсінуге болады? Қандай механизмдер түрлер санының төмендеуіне әкелді?