Өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының компоненттерінің қызметтері. Биология, 9 сынып, сабақ жоспары.

Жануар және өсімдік жасушасының органоидтары

Құрылысы мен қасиеттері

Плазмалық мембрана

Нәруызы бар екі фосфолипидті қабаттан тұратын, 7-70 мк жұқа қабықша. Гидрофобты (су тебуші) липидті молекулалар мембрана қалыңдығына енген, ал гидрофильді қабықша сулы қабаттің сыртында орналасқан. Кейбір нәруыщдарда жасушаның беткі қабатында көмірсулар енген; мұндай нәруыздарды гликопротеиндер деп атайды, олар рецепторлар болып табылады. Сыртқы көмірсулы қабат – гликокаликс. Әртүрлі жасушаның беткі қабатында болатын нәруыздар, гликопротеиндер және липидтер өте тығыз болады және жасушаның түрін белгілейді. Олардың көмегімен жасуша бір-бірін «таниды» (мысалы, сперматазоид жұмыртқа жасушасын «таниды» құрылысы ұқсастарында жасуша ішілік мембрана болады.

Цитоплазма

Цитоплазма – әртүрлі түздардан және органикалық заттардан тұратын коллоидті ерітінді – цитозоиль. Цитоплазманың химиялық құрамы: су 60-90%, минералды тұздар 1-1,5%6 органикалық қосылыстар: нәруыз 10-20%, көмірсулар 0,2-2,0%, майлар 1-5%, нуклеин қышқылдары 0,1-2%, АТФ тұздары т.б. заттар 0,1-0,5% құрайды.

Ядро – эукариоттық жасушаның маңызды органиоды. Прокариот жасушасында болмайды.

Екі қабатты мембранамен қапталған, басқа жасушалардың мембраналарымен кешен түзеді. Хроматинның құрамы – ДНК кешені және нәруыздар, жасуша бөлінуі кезінде хромасомалар түзеді. Ядрошық - нәруыздар мен РНК тұрады, олар бірнешеу болуы мүмкін.

Ядро сөлі – кариолимфа – органикалық және бейорганикалық заттардың коллоидті ерітінділері.

Эндоплазмалық тор (ретикулум)

Қатты (түйіршікті) ЭТ - рибосоманы алып жүретін түтікшелерді, цистерналарды, түтікшелерді қалыптастыратын мембраналар жүйесі. Мембрана құрылымы сыртқы мембранаға ұқсас және онымен бірыңғай желі қалыптастырады.

Тегі ЭТ – ол да сондай түйіршікті құрылысты, бірақ рибосомасы болмайды.

Рибосома

Жасушаның ұсақ шамамен диаметрі 20нм органоидтары. Рибосомалар екі класқа бөлінеді: үлкен және кіші. Рибосоманың құрамына рибосомалы РНК және нәруыздар кіреді. Ядрошықта синтезделеді.

Лизосома

. Ас қорыту - фагоцитоз және пиноцитоз кезінде жасушада ұсталған органикалық заттардың сіңуін қамтамасыз етеді

. Лососомдар организмдердің, жасушалардың және дене бөліктерінің еруі кезінде лизосомалар қатыса алады - автолиз

Митохондрия

•     Энергия мен тыныс алу орталығы.

• тыныс алу процесінде энергияны босату.

• ATФ молекулалары түрінде энергияны сақтау. Энергия көзі органикалық заттар болып табылады, ол ферменттердің СО₂ және Н₂0-ға әсер етуімен тотықтырылады.

Жасуша орталығы - төменгі өсімдіктер мен жануарлар жасушаларында болады.

Жануарлардың жасушаларын және төменгі өсімдіктердің жасушаларын бөлуге қатысады

Гольджи (кешені) аппараты

Қосарланған мембраналармен шектелген тегістелген цистерналар (түтіктер, жолақтар) жүйесі, шеттерде көпіршіктерді қалыптастыру (диктяозом). Өсімдік клеткаларында цистерналар үлкен вакуумды кеңейтіп, айналдыра алады. Бірыңғай жасушалық мембраналық жүйеге қосылған

• жасуша бетіне биосинтез өнімдерін тасымалдауға және оларды жасушадан шығаруға қатысады.
• Өсімдіктерде - жасуша қабырғасының құрылысына қатысады.
• Лизосомдарды құрайды 

Органоидты қозғалыстар

Микротүтікшелер ұзындығы 25 нм диаметрлі, жіңішке, қуыс цилиндрлер. Микротүтікше қабырғалары ақуыздан жасалады.

•     тірек –жасушаға формасын сақтап қалуға көмектесетін ішкі каркас түзеді.

•     қозғалмалы – кірпікшелер мен жіпшелердің құрамына кіреді.

Микронити - бір-бірімен байланысқан мыңдаған ақуыз молекуласынан тұратын тамаша құрылымдар

•     цитоскелет деп аталатын тірек-қозғалмалы жүйені құрайды.

•     жасушадағы цитоплазманың ағынын қамтамасыз етеді.

 Килия - мембрана бетіндегі көптеген цитоплазмалық өсу - мембранамен жабылған микротүтікшелер

•   кейбір біржасушалы организмдердің қайта қозғалуын және организмдегі сұйықтықтың ағынын, шаң түйіршіктерін (эпителий кірпікшесінің тыныс алуы) жоюды қамтамасыз етеді.

Жіпшелер – жасушаның беткі қабатындағы бірдей өсінділер. Кірпікшелер мен жіпшелер бірдей негізгі құрылысты болады: 9 жұп микротүтікшелер, домалақ болып орналасу, құраушының денесінде және орталығында екі жеке-жеке микротүтіктері болады.

Біржасушалы организмдерде, сперматозоидтар мен зооспроралардың қозғалысын реттейді.

Жасуша қосындылары

Қосымша қоректік заттардан (крахмал, майлар, нәруыздар, қанттар) тұрады.

Тек қана өсімдік жасушасына тән органоидтар

Пластидтер-хлоропласттар

Мембраналық гран - хлорофилл, жасыл түс береді және жарық синтезінің жеңіл фазасының ағынын қамтамасыз етеді

Пластидтер - лейкопласттар

Қосалқы қоректік заттарды, көбінесе крахмалды құю орны ретінде қызмет атқарады.

Пластидтер - хромопласттар

Жапырақтарға, жемістер мен гүлдерге түс береді, тозаңдағыш- жәндіктерді өзіне еліктіреді.

Жасуша қабықшасы (қабырға)

Жасушаның сыртқы әсерлерден қорғайды және мықтылық беріп, өсімдіктің қаңқасы болып табылады.

Тек қана өсімдік жасушасына тән, вакуоль

•     су-тұз алмасуын реттейді;

•     тургуор қысымын реттейді;

•     улы заттардың шығарылуын қамтамасыз етеді.