Қанайналым жүйелері мен шеңберлері (жаңа тақырыпты меңгерту). Биология, 8 сынып, қосымша материал.

• Тақырып мазмұнына қатысты теориялық материал

Жануарлардың қанайналым жүйесінің құрылысы

 Жауынқұрттың қанайналым жүйесі әр буылтықта жеке болады. Сақиналы қантамырлармен өзара байланысқан ірі арқа қантамырынан және құрсақ қантамырынан тұрады. Бұл екеуінен қылтамырлар тарамдалып, тері және зәршығару, асқорыту, жүйке жүйесі, т.б. ішек мүшелерді түгелдей торлап жатады.

Дененің алдыңғы бөлігіндегі ірілеу сақиналы қантамырлар -«жүрекше» деп аталады. Ол жиырылып босаңсуы нәтижесінде қан құрсақ қантамырлармен дененің артқы жағына, арқа қантамырымен алдыңғы бөліміне қарай ағады. Дене қуысына тікелей құйылмай, қантамырлары арқылы таралып айналатын қан айналымы тұйық қанайналым жүйесі деп аталады. Жауынқұрттың қанайналымы осылай жүзеге асады.

 Ұлулар, шаяндар мен өрмекшілердің қанайналымы ашық қанайналым жүйесіне жатады. Бұл жануарларда қан жүректен, ұшы тұйық емес қантамырларына, одан дене қуысына құйылады. Қан ұлпалар арасына жайылып, газ, зат алмасады да (оттегін, қоректік заттарды ішкі мүшелерге олардан береді, қажетсіз заттарды сіңіреді) қантамырлары арқылы өкпеде оттегімен қанығып жүрекке келеді.

 Бунақденелілерде де қанайналымы ашық; қан қоректік заттарды тасымалдайды; тыныс алуға қатыспайды.

 Балықтың жүрегі екі қуысты. Қан жүрек қарыншасынан желбезектерге қарай шығатын ірі қантамыры-құрсақ қолқасына өтеді. Желбезекке келгенде құрсақ қолқасынан оңға және солға қарай қантамырлар таралады. Олар желбезекте ұсақ қылтамырларға тармақталып, оттегіне қанығады да, артерия қанына айналады. Қолқадан дененің барлық мүшелеріне қылтамырлар тармақталады. Ондағы әр түрлі ұлпаларда артерия қаны оттегін беріп, көмірқышқыл газын және түрлі қажетсіз өнімдерді сіңіреді де, вена қантамырымен ағып, жүректің құлақшасына құйылады. Ол жиырылып, қан қарыншаға өтеді. Сөйтіп балықтың қаны бір шеңбер жасап, бүкіл денені айналып шығады. Сондықтан балықтың қанайналым жүйесін біршеңберлі қанайналым жүйесі дейді.

 Қосмекенділердің жүрегі үш бөлімді, қарыншадан және екі құлақшадан тұрады. Қан дененің барлық мүшелерінен вена қантамырымен жүректің оң құлақшасына құйылады. Сол жақ құлақшаға өпкеден оттегін сіңірген қан құйылады. Құлақшалар жиырылған кезде қарыншаға екі құлақшадан біраз қан өтіп, артерия мен вена қаны араласады да, денесіне аралас қан тарайды. Қарыншадан ірі артерия қан тамыры шығып, ол денені бойлап артқы жағына қарай ағады. Одан көптеген қылтамырлар шығып, бүкіл ұлпаларды торлайды. Оларды оттегімен, қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Артерия біртіндеп вена қанына айналып, вена қантамырымен жүрекке қарай ағады.

 Бақаның қанайналым жүйесінде екі шеңбер бар. Қанды жүректен бүкіл денеге тарататын артерия қантамырлары мен денеден жүрекке оралатын вена қантамырын үлкен қанайналым шеңбері деп атайды. Қанның өкпе мен теріге баратын, одан жүрекке қайта келетін тармағы - кіші қанайналым шеңбері деп аталады.

Жорғалаушылардың жүрегі, қанайналым жүйесі бақанікіне ұқсас. Бұларда жүрек үш бөлімді: қарыншадан, екі құлақшадан тұрады. Олардың бақадан ерекшелігі жүрек қарыншасы жартылай пердемен екі бөлімге бөлінеді. Бірақ перде қарыншаны толық бөлмегендіктен артериялық қан мен веналық қан (бақамен салыстырғанда) аз мөлшерде болса да араласады. Сондықтан қосмекенділер мен жорғалаушылардың ағзасында зат алмасу баяу жүреді де, дене температуралары тұрақсыз, қоршаған ортаның температурасына тәуелді болады. Ауа райы салқын солтүстік аймақтарда қосмекенділер мен жорғалаушылардың сирек таралғаны және жылы аймақтарда қыста ұйқыға жататыны содан. Бұларды салқынқанды жануарлар дейді.

Құстар мен сүтқоректілердің жүрегі төрт бөлімнен тұрады. Жүрек қарыншасының пердесі оны толық екі бөлімге бөліп, қан араласпайды. Дене мүшелеріне таза артерия қаны таралып, өкпеге вена қаны келеді. Бұл жануарларда зат алмасу қарқындығы жүреді. Дене температурасы тұрақты, қоршаған ортаның температурасына тәуелді емес. Оларды жылықанды жануарларға жатқызады. Бұл жануарлар жер бетінің барлық аймақтарында таралған.

• Техникалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге байланысты ұсыныстар

Сабақ барысында жеке бас қауіпсіздігін сақтауларына назар аудартылады.

• Сабақты ұйымдастыруға қатысты қосымша ұсыныстар

Оқушылардың ашық және тұйық қанайналым жүйесінің әр ағзаның тіршілігі үшін артықшылығы мен кемшіліктерін бағалай білулері маңызды. Мысалы, бақаға қарағанда иттің тіршілік әрекеттері әлдеқайда жылдам, әрі күрделі. Иттер қоршаған тіршілік ортасына бақаларға қарағанда жақсы бейімделген.

Ашық және тұйық қанайналым шеңберлерін қарастырған кезде де ағзада ашық қанайналым жүйесі болса оның тіршілік әрекеттерінде қандай ерекшеліктері болады, ал тұйық қанайналым жүйесі болса қандай ерекшелік тән деп талқылау жүргізу маңызды. Мысалы, кесірткеге қарағанда ұлулардың қимылы баяу, тіршілік әрекеттері едәуір қарапайым. Ашық қанайналымның болуы онда энергияның аз өндірілуі мен диффузияның баяу жүруіне әкеледі. Ал бақаға қарағанда иттерде диффузия жылдам жүретіндіктен жасушалар оттекпен жақсы қанығып, жану қарқынды жүреді де, жасушаларда энергия көп болады. Сондықтан олардың тіршілік әрекеттері белсенді.

• Қалыптастырушы бағалауды жүргізуге байланысты ұсыныстар

Жануарлардың қан айналым жүйелерінің мысалында ашық және тұйық қанайналым жүйелерінің айырмашылықтарын сипаттау, олардың түрлеріне мысалдар келтіру, ағза тіршілігін үшін артықшылықтарын түсіндіру, қан айналым шеңберлерін сипаттау, бір және екі қанайналым шеңберлерін ажырату, кіші және үлкен қанайналым бойынша қанның қозғалуын, қан түрлерін түсіндіруіне назар аударылады.

Қалыптастырушы бағалау сабақтың барлық кезеңінде критерийлер мен дескрипторлардың көмегімен жүзеге асырылады.

• Саралау тапсырмалары
• 3-қосымшада ұсынылды
• Тапсырма жауаптары, критерийлері

1-қосымша:

3-қосымша

1-тапсырма. Сипаттамаларды сәйкес торкөзге жазып жіктеңіз.

Дескрипторлар:

• Ашық қанайналым жүйесінің ерекшеліктерін түсіндіреді.
• Тұйық қанайналым типінің ерекшеліктерін түсіндіреді.

2-тапсырма.

Дескрипторлар:

• Ашық қанайналым жүйесінің ерекшеліктерін біледі.
• Тұйық қанайналым типінің ерекшеліктерін біледі.
• Бір және екі қанайналым шеңберін ажыратады.

• Сілтемелер мен ресурстар

тұйық қанайналым:

https://bilimland.kz/kk/courses/biologiya-kk/adam-biologiyalyq-tur-retinde/zhurek-qan-tamyry-zhujesi/lesson/qan-ajnalymy

қанайналым шеңберлері:

https://bilimland.kz/kk/courses/biologiya-kk/adam-biologiyalyq-tur-retinde/zhurek-qan-tamyry-zhujesi/lesson/qan-ajnalymy