Азық-түлік құрамындағы С дәруменің анықтау. Биология, 8 сынып, дидактикалық материал.

1- қосымша

С дәрумені жайлы деректер:

С дәрумені (аскорбин қышқылы). Ағзаның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілетін арттырады. Сүйекке және тіске беріктік қасиет береді.

С дәрумені  зиянды заттардың түзілуін тежейді. Терідегі қантамырлардың қабырғасының бүлінуіне де кедергі жасайды.

С дәрумені жетіспеген жағдайда ағза тез шаршайды, сілемейлі қабықшалар қабынады, қызылиек қанталайды. Бұл дәрумен ұзақ уақыт жетіспесе, адам кауіпті құрқұлақ (цинга) ауруына шалдығады. Адам ағзасы С дәруменін түзбейтіндіктен, тамақпен бірге қабылдануы керек. С дәрумені ағзаға қыс пен көктем айларында көбірек қажет. Жаңа піскен көкөністер, жемістер және тұздалған орамжапырақтың құрамында көбірек кездеседі. Әсіресе итмұрынның, қарақаттың құрамында мол. Ағзаға қажетті тәуліктік мөлшері 60-100 мг.

• С дәруменінің ең көп мөлшері барбадосс шиесінің құрамында кездеседі. жидектің 100 граммында 1677,6 мг С дәрумені бар. 
• Цитрусты жемістер арасында құрамындағы С дәріменінің мөлшері бойынша көш бастайтын - апельсин. Піскен жемістің 100 граммында С дәруменінің 60мг мөлшері бар. Ал лимонда 40 мг, грейпфрутта 45мг, мандаринде 38 мг мөлшерде кездеседі.
• С дәрумені термиялық өңдеуге шыдамайды. Қайнату барысында С дәруменінің 50-60%-ы жоғалса, көкөністі пісіргенде 75-90%-ы жоғалады. Сондықтан жеміс-жидек, көкөністерді пісіріп не бұқтырып емес, жаңа піскен (шикі) күйінде жеген дұрыс.
• Суық тию, тұмаудың алдын алу үшін көп мөлшерде С дәруменін қабылдаудың еш әсері жоқ. Эпидемиология және халық денсаулығы ұлттық орталығындағы аустарлиялық ғалымдардың зерттеуі бойынша, көп мөлшердегі С дәрумені сауығуға әсер етпейді. Оған қоса, АҚШ ұлттық денсаулық сақтау институтының дәйектері бойынша, біздің ағамыз бір күн ішінде С дәруменін 400мг-нан артық мөлшерде сіңіре алмайды.
• С дәрумені - арықтағысы келетін адамдар үшін пайдалы. Сонымен қатар, ол ісінуді басады. 
• С дәрумені таблетка түрінде емес, жеміс-жидек, көкөністер арқылы организмге тез сіңеді. Оның табиғи заттардан тез сіңетіні дәлелденген. 
• Көбіне С дәруменінің жетіспеуі ішек ауыруы кезінде орын алады. Себебі ол тағамнан ағзаға сіңбейді. Оған қоса шылым шегу мен кофені көп ішу организмнен С дәруменін шығарады.
• С дәрумені ұзақ сақтала алмайды. Көкөністе бір тәуліктен кейін С дәруменінің 40-60%-ы ғана қалады. Ал алмада үй айдан кейін шамамен 85%, жарты жылдан кейін 75% мөлшері қалады.

2- қосымша

Оқушының аты-жөні _____________________________ Сынып _____ Күні___________

Зертханалық жұмыс. Дәрумендер

Жұмыстың мақсаты:

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Болжам: _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Құрал-жабдықтар мен материалдар:

• тамызғы– 7 дана;
• дәріханалық йодтың 5% ерітіндісі;
• 1 % крахмал сілемесі;
• тұз қышқылының 2 % ерітіндісі;
• дайын шырындар;
• стақан 200мл- 2дана;
• тамызғы – 1дана;
• қара қарақат, болгар бұрышы, ақжелкен т.б;
• келсап пен үккіш;
• шыны таяқша-1дана;
• құйғы – 1дана;
• муслин/сүзгі – 1дана;
• әйнекке жазуға арналған маркер;
• қайшы.

Жұмыс барысы

•  Дайын немесе жаңа сығылған шырыннан (апельсин, болгар бұрышы) 10мл өлшеп алыңыз;

2) Шырынға 1мл крахмал сілемесін қосыңыз;

3) 5% йод ерітіндісінен 10-15 секундта жоғалып кетпейтін, көк түс пайда болғанша тамызғымен тамшылатып қосыңыз.

НАЗАР АУДАРЫҢЫЗ! Тұрақты көк түстің пайда болуы аскорбин қышылының болуын білдіреді.

Көкөністер мен жемістерден езінді дайындау үшін:

• Өсімдік өнімінің бір бөлшегін қайшымен ұсақтап қиыңыз;
• Келісапта үккішпен көкөніс үлгісіне 2% тұз қышқылынан бірнеше тамшы қосып ұнтақтаңыз;
• Алынған езіндіні сүзгімен сүзіп стақанға құйып алыңыз;
• Шыны таяқшамен араластырып 5 минутқа қалдырыңыз;
• Шырыннан 10мл өлшеп алып екінші стақанға құйыңыз;

2) Шырынға1мл крахмал сілемесін қосыңыз;

3) 5% йод ерітіндісінен 10-15 секундта жоғалып кетпейтін, көк түс пайда болғанша тамшылатып қосыңыз.

Деректерді талдау

• Кестені атап жазып, толтырыңыз:

___________________________________________

• Кестедегі деректерді қолданып гистограмма құрыңыз.

• Тәжірибе нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыз.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• Келесі жолы осы тәжірибені жасағанда нені жақсартуға болады? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3-қосымша

• А дәрумені

100 гр сәбіз құрамында 5000мкг А дәрумені болады.100 г қызанақта сәбізбен салыстырғанда, 20 есе аз. 50 г сәбіз бен 100 г қызанақтан дайындалған салатта қанша микрограмм А дәрумені болады?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• D дәрумені

Дәрілік препараттың 1 тамшысында D дәруменінің 5 мкг болады- бұл баланың тәуліктік мөлшері. Ал ересек адамның тәуліктік мөлшері баланікімен салыстырғанда үш есе көп. Препаратты 2 апта қабылдағаннан кейін әрқайсысы (бала және ересек адам) қанша микрограмм D дәруменін алады?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• К дәрумені.

100 г ақбас қырыққабатында 76 мкг К дәрумені болады. Ашытылған қырыққабатта осы дәрумен 40 мкг азаяды. 50г ақбас қырыққабат пен 100 г ашытылған қырыққабатта қанша микрограмм К дәрумені болады?

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________