Тұқымды өсімдіктердің өмірлік циклдері. Биология, 7 сынып, дидактикалық материал.

тАҚЫРЫБЫ: Тұқымды өсімдіктердің өмірлік циклдері

Мақсаты: ашықтұқымды және жабықтұқымды өсімдіктердің тіршілік айналымдарының ерекшеліктерін түсіндіру

Спора мен тұқымның айырмашылығы: спора – біржасушалы түзіліс, ал тұқым көпжасушадан тұрады. Тұқымда қоректік заттар қоры көп болады. Тұқым түзіліп, өсімдіктердің түрлері жер бетіне тұқым арқылы таралады. Тұқымды өсімдіктер үлкен екі бөлімнен тұрады: ашық тұқымдылар (тұқыммен көбейеді, бірақ жеміс түзбейді); жабық тұқымдылар (тұқымы жемістің ішінде орналасады).

 Ашық тұқымдылар – өсімдіктердің ең ежелгі тобы. Бұлардың тұқымдары қорғанышсыз, қабыршақта, бүрде ашық орналасатындықтан, ашық тұқымды өсімдіктер деп аталады.

 Ашық тұқымдылар бөліміне (голосеменные) жататын өсімдіктер құрылысының ерекшеліктері. Ашық тұқымды өсімдіктер тұқымнан көбейеді. Бұл ашық тұқымдылардың споралы өсімдіктерден негізгі ерекшелігі болып табылады. Ашық тұқымдылар бөліміне жататын өсімдіктердің барлығы – сүректі өсімдіктер, яғни ағаштар, бұталар. «Сүрек» деген – ағаш діңінің (сабағының) су өткізгіш бөлігі. Ашық тұқымдылардың бөлімінде шөптектес өсімдіктер болмайды. Ашық тұқымдылардың басым бөлігі мәңгі жасыл түсті болады. Кейбір түрлері (мысалы, балқарағай) жылда күзде сарғайып, қылқандарын түсіреді. Сөйтіп ағаш қыста қылқан жапырақтарынан айырылып, сидиып тұрады. Ашық тұқымды өсімдіктердің гүлі жоқ, сондықтан жеміс түзбейді. Бұл бөлімдегі ең көп таралған қылқан жапырақты өсімдіктер: қарағай, шырша, самырсын, арша. Бұлар қылқан жапырақтылар класына жатады. «Қылқан жапырақты» дейтін себебі жапырақтары ине тәрізді жіңішке, кей түрінде ұшы үшкір болады. Енді біз кәдімгі қарағай деген түріне тоқталайық.

 Қылқан жапырақтылардың бір ерекшелігі: көпшілігінің қабығында, сондай-ақ сүрегінде шайырлы өзекшелер болады. Олар өзекшелері астарлайтын жасушалардан бөлінген шайыр, эфир майы толған созылыңқы жасушааралық кеңістіктен тұрады.

 Өсіп тұрған қарағай бұтағынан әр түрлі бүрлерді көре аламыз. Жас өркеннің ұшында бүрлер орналасады. Олар көктемде пайда болатын, үлкендігі 5 миллиметрден аспайтын екі қызғылт түсті аналық бүрлер. Аналық бүр негізгі өзекше мен оған тығыз жанасқан қабыршақтан тұрады. Сыртқы қабыршағы – жабын, ішкісі тұқымдық деп аталады.

 Екі түрлі қабыршақтар бірімен-бірі тұтасып кетеді. Тұқымдық қабыршақта 2 тұқымбастамасы (тұқымбүршік) түзіледі. Жас өркеннің түбінде тығыз топтаса орналасқан ұсақ, жасылдау сары түсті бүрлер болады. Бұлар – аталық бүрлер. Аталық бүрлердің қабыршақтарының төменгі жағын тозаң түзілетін 2 тозаңқапшықтары бар. Ауаға толы тозаңдар өте жеңіл болғандықтан, желмен өте алысқа ұшып таралады. Сөйтіп қарағайдың бір бұтағында аналық және аталық бүрлер болады. Аталық бүрлері мен аналық бүрлері бір өсімдікте орналасқандықтан, қарағай бірүйлі өсімдік деп аталады.

  Аналық бүрдің тұқымбүршіктері ашық тұрады. Желмен ұшып келген аталық тозаңдар аналық бүрдің тұқымбүршігіне түскен кезде оның қабыршақтары жабылады. Жабылған қабыршақтар шайырмен желімделеді. Бұл сәтте тұқымбүршіктерде жұмыртқажасушалар болмайды. Сондықтан тұқымбүршік бірден ұрықтана алмайды. «Жұмыртқажасуша» дегеніміздің аналық жыныс мүшесінде дамитын аналық жыныс жасушасы.Жұмыртқажасуша ұрықтануға әзір болу үшін уақыт қажет. Аналық бүрдің көлемі ұлғайып, жасыл түске ауысады. Тұқымбүршікте эндосперм (грекше «ендон» – ішкі + «сперма» – тұқым) – қоректендіруші ұлпа пайда болады. Сөйтіп жұмыртқажасуша түзіледі. Бұған кемінде бір жыл қажет. Демек, тұқымбүршік бір жылдан соң, келесі жазда ғана ұрықтанады. Аталық және аналық жасушалардың қосылып, ұрықтануынан зигота түзіледі.Зиготадан ұрық дами бастайды. Ұрық эндосперм есебінен қоректенеді. Сөйтіп тұқымбүршік ұрықтан тұқымға ауысады. Тұқым аналық өсімдіктің ішінде түзіледі. Тұқым ұрықтан, эндоспермнен және тұқым қауызынан (өңінен) құралады. Қылқанжапырақтылардың дамуын суреттерден қараңдар.

 Түзілген тұқымның сыртқа шашылуы үшін тағы жарты жыл қажет. Ағаш басындағы пісіп жетілген аналық бүр енді қоңыр түске ауысады. Бүрдің ұзындығы 4–6 сантиметрге жеткен кезде ол пісіп жетіліп, қабыршақтарын ашады. Ашылған қабыршақтан тұқым анық көрінеді. Қылқан жапырақты өсімдіктер сондықтан да ашық тұқымды өсімдіктер тобына жатқызылады. Қарағайдан, басқа да қылқан жапырақты өсімдіктердің тұқымында жұқа қанатша болады. Мұндай тұқымды жел оңай таратады.

Жабық тұқымды (гүлді) өсімдіктер

• Жабық тұқымдылар бөлімі (покрытосеменные) – осы кездегі өсімдіктер дүниесінің ішіндегі ең кең таралғандарының бірі. Жабық тұқымды өсімдіктер өміршең келеді. Бұл қасиет олардың өзгергіштігі мен бейімделушілігінің нәтижесінде қалыптасқан. Соған байланысты жабық тұқымдылар әлемнің барлық құрлықтарында кеңінен таралған. Олардың 250 000-дай түр бар.
• Гүлді өсімдіктердің тұқымы жемістің ішінде жетіледі. Сондықтан бұл өсімдіктерді жабық тұқымдылар деп атайды.
• Жабық тұқымдылар түрлі топырақты қоныстандыруға, түрлі климаттық аймақтарда – ыстық тропикалық белдеуден суық тундраға дейін өсіруге қабілетті болып шықты. Олардың арасында ағаштар, бұталар, жартылай бұталар, шөптер бар.
• Өз құрылымы бойынша тамыр жүйесінен, сабақтардан, жапырақтан және гүлден тұрады.

Олардың сақталуы мен таралуын қамтамасыз ететін тұқым айналасындағы жеміс серігінің болуы жабылған тұқым өсімдіктерінің ерекшелігі болып табылады. Сонымен қатар осы бөлімнің негізгі белгілері:

* гүлдің болуы;

* Аналықтың жатынында (гүл түйіндерінде) тұқым бүршіктері орналасады;

* су, жел, құстар және жәндіктер арқылы тозаңданады;

* аналық өсіндісі ұрық қапшығы түрінде болады;

* аталығы дән түрінде тозаңдардан тұрады, ол жасушалардың екі түрінен тұрады: вегетативті және генеративті;

• Қандай жолмен тозаңданғанына қарамастан, тозаң түйірлері аналықтың аузына келіп түседі.

* Тіршілік циклі-ұрпақтардың ауысуымен ерекшеленеді.

 Гүлді өсімдіктерді даму цикклі келесідей өтеді: жатын жеміске айналады, тұқым бастама – тұқымға, зигота – тұқым ұрығына, 2ші ядро эндоспермге айналады.. Қaзip Гүлдi өсiмдiктеpдi дapa жapнaқтылap және қoс жapнaқтылap деп 2 клaсқa бөледi.

Жабық тұқымды өсімдіктердің тіршілік циклі

Бір жабық тұқымдылардың гүлдері желмен тозаңдануға, ал екіншілері бунақденелілермен тозаңдануға бейімделген. Қандай жолмен тозаңданғанына қарамастан, тозаң түйірлері аналықтың аузына келіп түседі. Осы жерде олар өніп, тозаң түтіктерін түзеді. Тозаң түтіктері арқылы аталық жыныс жасушалар тұқым бүршігіне өтеді. Осы жерде тозаң түтігіндегі екі аталық жыныс жасушасының бірі жұмыртқажасушасын ұрықтандырады. Ал екінші аталық жыныс жасушасы тұқым бүршігінің ең үлкен орталық жасушасымен қосылады. Ұрықтанудың тек гүлді өсімдік-терге тән мұндай түрін қосарланып ұрықтану деп атайды.

 Сонымен, ұрықтанған жұмыртқажасушадан ұрық пайда болады. Орталық жасуша екінші аталық жыныс жасушасымен қосылып, ұлғайып – эндосперм түзеді. Онда ұрыққа қажетті қор заттары жиналады. Тұқым бүршігінен – тұқым, ал жатынның қабырғаларынан жемісқап түзіледі.

Жабық тұқымды өсімдіктерде әлі де ұрпақ — спорофит пен гаметофит өзгереді, алайда гаметофит спорофит гүлінің тіндеріндегі бірнеше клеткаларға дейін ыдыраған. Спорофит-ағаштар, бұталар немесе шөптерде болады. Барлық өсімдіктерде гүлдер оңай ажыратылмайды; астық тұқымдастарда және кейбір ағаштардың ұсақ жасыл гүлдері әдетте гүлдері басқа ашық реңді гүлдерден айырмашылық байқалады.

Гүл-жыныстық процесті жеңілдету үшін жәндіктерді тозаңдататын генеративті орган. Гүлдің маңызды функциясы-өсімдіктердің жыныстық көбеюін жеңілдету. Ол тозаңдану мүмкіндігін арттыра отырып, жәндіктерді тартады. Гүлден жемістер алынады.

Жеміс-тұқымдарды қалыптастыру, қорғау және тарату үшін қызмет ететін генеративті орган. Мысалы, бүрлерде тұқымдар ағаш қабыршағында ашық жатыр, осыдан өсімдіктер тобының атауы пайда болды. Ғалымдар бүр қабыршағынан гүлдің аналығы пайда болатынын есептеді. Аналықтан одан әрі жемістер пайда болады. Өйткені гүл тұқымдары жемістің ішінде дамиды, яғни олар қорғалған немесе жабылған, сондықтан бұл топ жабық тұқымды өсімдіктер деп аталады.

Сызбаны толтыр

Сызбаны толтыр

Сызбаны толтыр

Сызбаны толтыр

Ашық тұқымды мен жабық тұқымды өсімдіктердің салыстырмалы кестесі

Ашық тұқымды мен жабық тұқымды өсімдіктердің салыстырмалы кестесі

Ашық тұқымды мен жабық тұқымды өсімдіктердің салыстырмалы кестесі

Ашық тұқымды мен жабық тұқымды өсімдіктердің салыстырмалы кестесі