Көне түркі жазуы (7 сынып, I тоқсан )

Пәні: Қазақ тілі
Бөлім атауы: Көшпенділер мәдениеті
Сабақтың тақырыбы: Көне түркі жазуы
Оқу бағдарламасына сілтеме: 7Т/А3. Мәтіннен ақпаратты анықтау.
7ӘТН5. Пунктуациялық норма.
7ӘТН2. Орфоэпиялық норма.
Оқу мақсаттары: 7.Т/А3. Тыңдалған мәтіннің мазмұнын түсіну, ұсынылған ақпарат бойынша факті мен көзқарасты ажырата білу.
7ӘТН5 Сөйлем соңында және сөйлем ішінде қойылатын тыныс белгілерін (даралаушы және ерекшелеуші) дұрыс қолдану.
7ӘТН2 Сөйлеу тіліндегі интонация, кідіріс, логикалық екпіннің мәнін түсініп қолдану.
Сабақтың мақсаттары Тыңдалған мәтіннің мазмұнын түсіну, ұсынылған ақпарат бойынша факті мен көзқарасты ажыратады.
Сөйлем соңында және сөйлем ішінде қойылатын тыныс белгілерін (даралаушы және ерекшелеуші) дұрыс қолданады.
Тыныс белгілерін дұрыс қолдану, интонация, кідіріс, логикалық екпіннің мәнін түсініп қолданады.
Сабақ барысы: Қызығушылықты ояту/Топқа бөлу
Оқушылардың ішінен оқушылар 4 көшбасшыны таңдайды. 4 оқушы кезегімен өз тобын (Тарих, Түркі, Күлтегін, Көкбөрі) жинайды.
Оқушылар суреттерге қарап, Секен Тұрысбековтың «Күлтегін» күйін жіберу арқылы сабақтың тақырыбын болжайды.
Сабақ тақырыбымен таныстыру.
Сабақ мақсаттарын оқушылардың өзіне айтқызу арқылы айқындау.
Дескрипторлармен таныстыру
1-тапсырма. Тыңдалым/Айтылым. ТЖ
Оқушылар берілген бейнероликті тыңдау арқылы 1-2-топтар фактілер мен көзқарастарды қағаз бетіне түсіреді, 3-4-топтар проблемалық сұрақтар құрастырады. Әр топ түсіндіреді, топтар бірін-бірі дескрипторлар бойынша бағалайды.
Қалыптастырушы бағалау тапсырмалары
1-нұсқа
Дескрипторлар:
-мазмұнын түсінеді.
-проблемалық сұрақтар құрастырады (проблемалық сұрақтар топ мүшелерінің санына байланысты болуы қажет).
2-нұсқа
Фактілер Көзқарастар
Дескрипторлар:
-мазмұнын түсінеді.
-фактілер мен көзқарастарды анықтайды (фактілер мен көзқарастар топ мүшелерінің санына байланысты болуы қажет).
2-тапсырма. Оқылым.ТЖ
Берілген мәтіндердің тыныс белгілерін дұрыс қойыңдар (Оқушылар тапсырманы топпен орындайды, кейін басқа топқа тексеруге береді).
1-мәтін. 1-2-топтарға
Енисей жазба мұралары. Олардың бұлайша аталуы тас бетіндегі сына жазуларының Енисей бойынан табылумен байланысты бұған қосымша кейіннен Тува мен Хакасия Краснояр өлкелерінен де осындай жазбалар табылған Енисей жазбаларының жалпы саны - 85 шамалы олардың ішінде кіші – гірім жазбалармен қатар ірі тестер кездеседі Енисей ескерткіштері көлемі жағынан негізінен шағын болып келеді ең үлкен 10-15 жолдан, ең кішісі 1-2 жолдан ғана тұрады қолданылуы жағынан Енисей ескерткіштері – ескі түрік жазуының алғашқы шығып қалыптасқан, тараған нұсқасы бұл жазу біртіндеп Орхон өзені одан Талас өзені өңіріне тарады бұл тұжырымның шындыққа жанасымдылығы жеке таңбалардың жазылу тәсілі мен жетілдірілуінен де байқалады Енисей жазба ескерткіштерінің ең көне түрлері Минусинск ойпатынан табылған бұл жазбалар түркі халқы белгілі мөлшерде отырықшы болып, металл өңдеушімен айналысқанын, мәдениетті ел болғанын көрсетеді. Орхон жазба ескерткіштері. Орхон жазуы көне түркі мұраларының ішінде қазіргі түркі тектес халықтардың бәріне ортақ көне түркі әдеби тілінде жазылған ол кезде сонау Cібірден бастап Орта Азия мен Қазақстан аймағы тұтастай Түркі қағандығының қол астына қараған болатын VI ғасырдың ортасында қазіргі Солтүстік Монғолия жерінде бас құраған түркі қағандығы сол ғасырдың аяқ шенінде батысы Каспий теңізіне шығысы Корей бұғазына дейінгі аралықты аралық алып жатқан ұлы империяға айналды кейін келе Батыс Түркі және Шығыс Түркі қағандығы деп аталатын екі үлкен қағандыққа бөлініп кеткені белгілі солай бола тұра V-VIII ғасырларда жартастардың беттері мен тас мүсіндерге сондай-ақ кейбір ыдыстардың желгі түбі және қабырғаларына ойылып жазылған көне түркі жазбаларының ішіндегі ең маңыздысы – Орхон жазба мұралары Орхон өзенінің бойынан табылған бұл ескерткіштердің ішінде тасқа қашалып жазылған 3 тарихи мұра ерекше аталады оның біріншісі - 731 жылы өлген хан інісі Күлтегінге екіншісі – 735 жылы өлген Білге қағанға ал үшіншісі – Тоныкөкке арналған ескерткіштер Тоныкөк туралы Копенгагиндік профессор В. Томсен мен Клеменц ханымның еңбектерінен мынадай мағлұмат ала аламыз: Орхон жазбаларында көрсетілгеніндей Тоныкөк деп табылған ескерткіште ол – үш ханның ақылшысы және Білге қағанның құдасы болған адам Қытай жазбаларында Тоныкөк жайлы 716 жылы айтылған Елтерістің патшалық құруында оның қосқан үдесі туралы Қытай және Тоныкөк жазбаларында толық көрсетілген көне түркі жазбаларын кейде «руна» жазулары деп атайды оның себебі: Сібірде айдауда жүрген швед офицері Страленберг пен неміс ғалымы Д.Г. Мессершмидт кездестірген құлпытастардағы өзі түсінбейтін жат жазуды өз елінің тілінде «руна» жазуы деп атаған еді бұл сөз термин ретінде бертін келе кеңінен таралып кетті
2-мәтін. 3-4-топтарға
Талас жазу ескерткіштері. Талас өзені аңғарынан табылған ескерткіштер «Талас ескерткіштері» деп аталып жүр Талас өзенінің бойынан Қырғызстан жерінен барлығы 23 ескерткіш табылған Таластан табылған ескерткіштер көлемі тар көлемі әзірше өте шағын және сан жағынан да аз
Талас алқабынан 1932 жылы табылған руна жазуы бар алатаяқ та қызықтыра түсті оның төрт қырында да көне түркі алфавитімен жазылған бұл алатаяқ шыршадан жасалған оның құндылығы да осында алатаяқ қазір Санкт-Петербургтегі мемлекеттік Эрмитажда сақталуы Орхон-Енисей ескерткіштері тектес таңба-жазылуы тастар Әулиеата түбінен Талдықорған өңірінен Сарыарқадан және Алматы маңынан табылған сонымен ежелгі түркі елі белгілі бір аумақта өмір сүріп өзіне лайық жазуын тілін өзге де мәдениетін дамытқан ежелгі түркі мәдениетінің Орталықтары Енисей Орхон Селенгі Талас өзендерінің бойы Минуевльск ойпаты Алтай тауы Қазіргі Тува Краснояр Жетісу аймақтары болды оған Шығысы Хангай Сарыөзеннен, батысы – Карпат тауларына Оңтүстігі – Қытайдың Аққорғанынан Теріскейі – Ленаға дейінгі аралықтағы байтақ аймақты мекендеген түрік халықтарының жазу-сызу дәстүрінен қалған барлық мұралар енуі ғылым әлемінде түрік жұрттарының жәдігері ретінде танылған жазулар 2500 жылдан бері бар деп есептеледі әзірге мәлім болған есеп бойынша, көне Түрік жазуымен тас бетіне 240-тай қағаз бен теріге 310 беттей мәтін түсіпті маникей әріпімен 554 бетіне жуық мұралар ұйғыр әрпімен 1000-ға тарта мәтіндер 10-ға жуық кітаптар жасалыпты араб қарпімен жазылған ортағасырлық дүниелер қаншама жалпы түрік халықтары XVI ғасырға дейін оннан астам жазу үлгісін қолданып пайдаланған кездерінде қыруар мұралар қалдырған
Дескрипторлар:
-тыныс белгілерді ажырата алады;
-сөйлем ішінде және соңында қолдана алады.
3-тапсырма. Топтарға «Күлтегін» жыры оқуға беріледі. Әр топтың алдына тапсырма дескрипторлары берілді. Топтар жырды үзбей, жалғастырып оқу керек.
Күлтегін Құтлық (Елтеріс) қағанның екінші ұлы, Білге қағанның (Могилян) туған інісі. Шешесі Елбілге қатұн. Жеті жасында әкесі Құтлық (680-692 жж. билік құрған) қайтыс болады. Қаған тағына оның інісі Қапаған (692-716 жж.) отырады. Күлтегін мен Білге, Қапағанның інісі Бөгүні (716ж.) тақтан тайдырып, қағандық билікті Білге қолына (716-734жж.) алады.
Тарихи деректерге қарағанда, Күлтегіннің он жасында ер атанып, алғаш көзге түскен соғысы – 694 жылғы Жау жыу және Дин жыу аймақтарында болған соғыс. Қапаған осы соғыста 90 мың тұтқынды қолға түсірген. Міне, осыдан былай Күлтегіннің ерлік жолы басталады. Тарихи деректер сол кездегі ел тәуелсіздігін сақтап қалу жолында болған қырғын соғыстардың бірде-біреуінің Күлтегінсіз өтпегенін аңғартады.
Батыр 47 жасқа жетіп, қаза тапқанда, төрткүл дүниеден түгел елшілер келіп, рухына тағзым етіпті. Басына ел тарихын жазып, алып ескерткіш орнатыпты. Сол ескерткіштің ғылыми көшірмесі бұл күнде тәуелсіз еліміздің астанасында, Еуразия Ұлттық университетінің бас ғимаратының төрінде тұр.
1-топ.126-128 беттер
2-топ.128-130 беттер
3-топ.131-133 беттер
4-топ.133-136 беттер
Дескрипторлар:
-интонация, кідіріс, логикалық екпінді түсінеді;
- өлең оқығанда орынды қолдана алады......