Жаңа замандағы саяси ой

Қарағанды мемлекеттік медицина университеті Қазақстан тарихы және саяси -әлеуметтік пәндер кафедрасы

ТАҚЫРЫП; ЖАҢА ЗАМАНДАҒЫ САЯСИ ОЙ

Орындаған;Кодиркулов Шоймахон

Қабылдаған;Алиева Г.Г

Қарағанды 2015

ЖОСПАР

XVII ғасырда буржуазиялық революция Еуропа көлемінде ең бірінші Англияда болды. Ол феодализмге күйрете соққы беріп, капиталистік қатынастардың тез дамуына жол ашты

Гоббс Томас (15881588-16791679) - ағылшын философыФилософия және саяси ойшылы. Гоббс мемлекетті «жасанды дене», құдайдың орнатуы емес, адамзаттың іс-әрекетінің нәтижесі деп анықтаған. Философтың ойынша мемлекет адамдар бытыраңкы өмір сүрген және «барлығының барлығына қарсы соғысы» жағдайында болған «табиғи» күйден қоғамдық келісімге келу негізінде пайда болды. Қоғамдық келісім нәтижесінде өз еркіндігін ерікті түрде шектеген жеке азаматтардың құқығы бейбітшілікті сақтау және азаматтарды қорғау функциясы берілген мемлекет басшысына немесе мемлекеттікМемлекеттік орган (мұндай бет жоқ) Мемлекеттік орган (мұндай бет жоқ)органдарғаМемлекеттік орган (мұндай бет жоқ) беріледі. Гоббстын ойынша, қоғамдықҚоғам келісім бір уақытта мемлекеттің және қоғамның пайда болуына әкеп соғады.[1]

Гоббс Томастың негізгі еңбектері "Азамат туралы ілімнің философиялық бастауы", "Левиафан, әлде материя, шіркеулік және азаматтық мемлекеттік билік, оның түрлері".

Гоббс Томас өзінің ілімінің негізіне жеке адамның жаратылысы туралы белгілі бір кәзқарастарды алды. Туа бітті, жаратылысында адамдардың ойлау қабілеті де, шынығуы да бірдей деп есептейді. Сондықтан барлығы "бәріне құқылы". Бір жағынан, адам өте өзімшіл, оған қорқыныш, іштарлық сияқты қасиеттерҚасиет де тән. Адамды тек қызғаншақтар, жаулар қоршайды. "Адам адамға қасқыр" принципін негіздеді. Осыдан келіп қоғамда соғыстар туындайды. Бірақ мүндай соғыстар кезінде "бәріне құқылы болу" деген - ешнәрсеге ешқандай құқы жоқ деген сөз. Мінеки, осы жағдайды Гоббс Томас "адамдардың жаратылысы немесе табиғи жағдайы" деп анықтаған. Адамдарға күшпен қатар, өлім қатері мен өзінөзі қорғау қасиеттеріҚасиет де берілген.

Оның ойынша, мемлекет қоғамдық келісімнің негізінде жалпыға бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті сақтау үшін пайда болды. Қоғамдық келісім бойынша патшаға (не мемлекет ұйымдарына) жеке адамдардың құқы тапсырылады. Адамдар өз тілектері мен еріктерін шектеп, барлық билікті мемлекетке берді. Ол монархиялық мемлекетті ұнатты.

Руссо Жан Жак (фр.Француз тілі Jean-Jacques Rousseau; 17171717-17781778) - "Қоғамдық келісім туралы" еңбектің авторы.

Негізгі идеясы - халық егемендігіЕгемендік. ҚоғамдықҚоғамдық келісім (мұндай бет жоқ) Қоғамдық келісім (мұндай бет жоқ)келісімҚоғамдық келісім (мұндай бет жоқ) негізінде ортақ ерік жатыр. Мінеки, осы ортақ ерікпенЕрік бағытталатын билікті ол егемендік деп атаған. Мемлекеттегі егеменді биліктің бөлінуін қолдамады. Руссо пікірінше, заңЗаң шығарушы билік Заң шығарушы билікшығарушыЗаң шығарушы билік Заң шығарушы билікбилікЗаң шығарушы билік тікелей егеменді халықтың өзімен іске асырылады. Ал атқарушыАтқарушы билік Атқарушы билікбилікАтқарушы билік егемендіктің шешімі бойынша қол астындағылармен байланыс үшін құрылады. Атқарушы билік кімге тапсырылды соған байланысты биліктің түрлерін бөлген: демократияДемократия, аристократияАристократия, монархияМонархия. Географиялық фактор рөлін көрсеткен: демократиялық басқару кішігірім мемлекетте; аристократиялық басқару орта, монархиялық басқару үлкен мемлекетке тән. Табиғи жағдайда барлық адамдар тең және еркін, тек бір теңсіздік - адамдардың денсаулығы мен жасына байланысты. Қоғамдық теңсіздік жеке меншіктің пайда болуымен байланысты. МемлекетМемлекет пен құқықҚұқық осы жеке меншіктің нәтижесі.

Руссоның демократия теориясы көбінесе қатысу теориясы болып табылады. Өзінің "қоғамдық келісімінде" ол саяси шешімдерді қабылдау процесіне эр жеке адамның қатысуына ерекше назар аударады. Оның тұжырымдамасы жеке адамдарға қатысудың психологиялық әсер етуіне (яғни, әлеуметтік мінез-құлықтың психологиялық құрылымы мен сәйкес әлеуметтік институттардың құрылымы арасындағы өзара байланысына) деген қызығушылықты білдіреді.

Руссо байқаған идеалды партиципаторлықПартиципаторлық жүйе (мұндай бет жоқ) Партиципаторлық жүйе (мұндай бет жоқ)жүйеПартиципаторлық жүйе (мұндай бет жоқ) белгілі бір шарттарды орындаған кезде ғана мүмкін болады. Біріншіден, әлеуметтік-экономикалық тепе-теңдіктің белгілі деңгейін орнату басты шарт болып табылады. Мұндағы сөз болып отырған абсолюттік тепе-теңдік емес, экономикалық тәуелсіздік пен әр жеке адамның қауіпсіздігі қамтамасыз етілген қоғамның мүліктік біртектілігі. Екіншіден, осы реттегі тәуелсіздік барысында азаматтардың бір-біріне деген жалпы әлеуметтік тәуелділік жағдайы болу қажет. Әр адамның жеке басы белгілі бір маңызды қоғамдық мәселені шешуге бейімсіз болып, ол үшін оның басқа жеке адамдармен қарым-қатынасқа түсуге мәжбүр болуы керек. Жеке тұлға тұтастай ағза ретіндегі қауымдастықтың іс-әрекеттеріне тәуелді екендігін сезінуі қажет.

Осы екі шарт қатысу жағдаятын толыққанды әділ әрі тең құқықты етеді. Тәуелсіз сайлаушылар пайда мен міндеттемелер ауыртпалығы тең бәлінген саясатты қалыптастырады. Ӏстің мұндай мәнісі саяси тепе-теңдіктің негіздемесі болады, өйткені ол бұл қауымдастық мүшелерінің барлық құқықтары мен мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз етеді. Сондай-ақ мұнда қоғамдық мүдденің алға басуына ықпал етеді.

Руссоның айтуы бойынша, қатысу жағдаяты үшін өздерінің жеке еріктерін бірегей қоғамдық мүддеге қайшы орнататын азаматтардың түрлі ұйымдасқан топтарының болмағаны қолайлы. Сайлаушылардың ұйымдасқан топтарының пайда болуынан құтыла алмаған жағдайда олардың санының айтарлықтай көлемді, ал саяси ықпалдың барынша бірыңғай болғаны дұрыс. Ондай кезде жеке қатысуға тән партиципаторлы жағдаяттың қайталануы мүмкін.

Руссоның пайымдауынша, қатысудың тұтастай құрылымының анықтамасы оның демократия теориясының негізгі мотивін жасап шығарудың, нақтырақ айтқанда, жеке тұлғалардың әлеуметтік-саяси мінез-құлықтарыныңМінез-құлық сипаты мен мазмұнына деген демократиялық қатысудың ықпалы жайындағы мәселенің алғышарты ғана болып табылады. Руссо теориясының шеңберінде қатысудың өзіне тән әлеуметтік-саяси педагогикалық сипаты бар. Ол азаматтардың шын мәнісінде жауапты әлеуметтік-саяси әрекеттерін қалыптастыруға бағытталған. Қатысу әр жеке тұлғаның бірегей қоғамдық мүддеге қатыстылық сезімін, өзінің жеке өмірінің тар шеңберінен шығып, басқа да жеке тұлғалардың қоғамдық ағзаға қатыстылық сезімдерімен ортақтану икемділігін, оған тәуелділік сезімдерін тәрбиелеу қажет. Қатысу жағдаятында жеке тұлға жеке және қоғамдық мүдделердің біріккендігін түсінуді үйренеді. Педагогиканың мұндай әлеуметтік-саяси процесі әлеуметтік даулардың әлеуетін төмендетуге мүмкіндік береді, өйткені азаматтар өздерінің жеке ниеттері мен қауымдастықтың талаптарын қатаң түрде ажырата білуді үйренеді. Руссо пікірі бойынша, демократияДемократия - мемлекеттік тетік қана емес, сонымен қатар адамдарды жетілдіру, олардың мүмкіндіктерін дамыту. Руссоның теориясы кішігірім меншігі бар ұсақ шаруалардан құралған квазидәстүрлі қоғамның идеалды жобасына бағытталған.[1]

Францияның ойшыл – ағартушысы Жан Жак Руссо (1712 – 1778) ұсақ буржуазияның, шаруалардың мүддесін қорғады. Ол еркіндік пен теңдікті ең жоғарғы игілік деп санады. Еркіндіктің кепілі теңдік, ал теңдік саясатта ғана емес, мүлікте де болуға тиіс. Мемлекет шектен тыс байлық пен кедейлікке жібермей, адамдар арасында теңдікті сақтауы керек. 

Томас Джефферсон (17431743-18261826) - американдықАмерика ағартушы және мемлекеттік қайраткер, АҚШАҚШ Тәуелсіздігі ДекларациясыДекларацияжобасының авторы[1] , АҚШАҚШ-тың 3-президенті. Мамандығы - адвокат.[2]

1769-1774 жылдары ВирджинияВирджиния (мұндай бет жоқ) заңЗаң шығару жиналысының депутаты болған.

1775 жылы СолтүстікСолтүстік Америка АмерикаСолтүстік Америка отарларының ҰлыбританияданҰлыбритания бөлініп шығуы туралы шешім қабылдаған ҚұрлықаралықҚұрлықаралық конгресс (мұндай бет жоқ) конгрессҚұрлықаралық конгресс (мұндай бет жоқ) мүшелігіне сайланған.

1779-1781 жылдары ВирджинияВирджиния (мұндай бет жоқ) губернаторыГубернатор,

1785-1789 жылдары АҚШАҚШ-тың ФранциядағыФранция елшісі,

1790-1793 жылдары Джордж Джордж УошингтонУошингтонныңДжордж Уошингтон Ӏ-үкіметінде мемлекеттік хатшы,

1796 жылы вице-президентВице-президент, 1800-1808 жылдары АҚШАҚШ президенті болды. Ол "Тәуелсіздік декларациясының" жобасын жасау барысында "жоғарғы билік құдайдың билігімен дариды" деген көзқарасқа қарсы шығып, табиғи құқықтарҚұқықтар (мұндай бет жоқ) ілімін ұсынды.

Отар аймақтарАймақтар (мұндай бет жоқ) мен метрополияМетрополия тұрғындарының теңдігін, халықтық төңкеріс жасау құқын жақтады. МонархиялықМонархиялық билік (мұндай бет жоқ) Монархиялық билік (мұндай бет жоқ)биліктіМонархиялық билік (мұндай бет жоқ) табиғиқұқықҚұқық және қоғамды келісім тұрғысынан сынап, халықХалық билігін негіздеді. Адамның табиғи құқықтарын мемлекет белгілеген заңдардан жоғары қойды. ҮкіметҮкімет тарапынан жеке адам құқықтарын бұзуға жол бермеу мақсатында мемлекеттік биліктің міндеттерін шектеуді талап етті. Ұсақ әндірушілердің мүддесін қорғап, фермерлердіңФермерлер (мұндай бет жоқ) демократиялықДемократия республикасын құруды аңсады. Джефферсон басқа саяси қайраткерлермен бірге АҚШ АҚШ КонституциясыКонституциясынАҚШ Конституциясы жазуға қатысып, адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты 10 толықтыру ("Билль о правах") енгізді. ПрезидентПрезидент міндетін атқару барысында Джефферсонәртүрлі әлеуметтік топтар арасында келісім саясатын орнықтырып, реакциялық сипаттағы заңдардың күшін жойды; армияныАрмия,флоттыФлот, мемлекеттік аппаратты едәуір қысқартып, ЛуизианаЛуизиана штатын АҚШАҚШ-қа қосты.

1809 жылы президенттік мерзімі аяқталған соң саясатқа араласудан бас тартты.

1819 жылдан өмірінің соңына дейін өзі құрған Вирджиния Вирджиния университеті (мұндай бет жоқ)университетінВирджиния университеті (мұндай бет жоқ) басқарды

Америка халқының демократия жолында азаттық күресі Томас Джефферсонның (1743 – 1826) атына байланысты. Ол сол кездегі ұлы революциялық құжат – Америка Құрама Штаттарының “Тәуелсіздік Декларациясын” жазды. Мемлекеттік өкіметті құрап, оны бақылау құқынан еш адамды шеттетуге болмайды. Егер өкімет халық құқын қорласа, ондай үкіметті ауыстырып, өзінің қалауына сай өзгертуіне болады. Мұнда Джефферсон рақымсыз билеушіге қарсы халықтың көтеріліс жасауға құқы барлығын дәлелдеп, халық егемендігі жақтады. Бұл дүниежүзілік прогрестің рөлі АҚШ – тың Тәуелсіздік декларациясында одан әрі дамытылды. Онда теңдік, бостандық, көтеріліс құқы деп есептелді. Адамдардың табиғи құқы мемлекет белгілеген заңдардан жоғары тұруы керек. Декларацияда жаратушы барлық адамдардың тең етіп жаратты және олардың өмірге. Бостандыққа, бақытқа тырысуына құқы бар делінген. 

Тәуелсіздік үшін күрес кезінде өзінің батыл идеяларымен Томас Пейн (1737 – 1809) көзге түсті. Ол Америка халқын азаттық күреске, отаршылдардан бөлініп шығуға шақырды. Адамның табиғи құқына еркіндікті, теңдікті, сөз, баспасөз, дінге сену бостандығын, рақатқа, бақытқа жету, т.б. жатқызды.  

ҚОРЫТЫНДЫ

XVIII ғ. аяғы – XIX ғ. бірінші жартысында Батыс Еуропада капиталистік мәдениет заманалық екі қозғаушы күштің әсерімен дамыды. Оның біріншісі – капиталистік қатынастарға жол ашқан Ұлы Француз революциясы. Екіншісі – алдымен Англияда, сосын Франция және басқа Батыс Еуропа елдеріндегі күрделі өнеркәсіп өзгерістері (ірі машиналы индустрияның мануфактуралық өндірісті алмастыруы) капитализмді одан әрі нығайтты. Бұған орай жаңа қоғамдық құрылыс пайда болды. Өсіп келе жатқан буржуазия еркіндікке, жылдам алға дамуға, заңдылыққа тырысты. Сондықтан бұл кездегі буржуазиялық саяси идеалогияның бас бағыты либерализм (ерікті, азат деген латын сөзінен шыққан) болды. Сонымен қатар капиталистер мен пролетариаттың арасындағы таптық күрестің үдеуіне байланысты кертартпалық пікірлер де туа бастады. 

Пайдаланылған әдебиеттер

Д.Жамбылов. Саясаттану.Оқу құралы.Алматы,1996

Д. Жамбылов Саясаттану. Алматы – 2003

 Борисов П. «Политология», Алматы 1997

Назарларыңызға рахмет!!