Қалижан Бекқожин (Ақиқат кілті)

— Женева! — Сұлу қала, маңы ғажап,
Саяхат еткендерге жаны қалап.
Орманнан тыңдап жырын әнші құстың,
Екі жан келе жатыр көл жағалап.
Серуен, жағада жұрт жабырласқан,
Алуан тілдер мұнда да жамырасқан.
Бетінде біреулердің жұлдыз ойнап,
Жандар көп ақ жүздерін зәбір басқан
Жан сауға саясындай осы бір жақ,
Болатын қуғындарға таса, тұрақ
Тоғысқан мұнда нелер өрен ойлар,
Асылдай әр қиядан түскен құлап.
Бар шығар жасағандар саяхатты,
Судай бір сапырғандар саясатты.
Россия талмаусырап тұрған шақта,
Бұл жақтан ұлы адам сая тапты.
Келеді меңзеп алға кең маңдайын,
Басына қанатты ойлар қонғандайын.
Қарайды сұңғыла құс ән шырқаса,
Шерткендей шалқыған бір орман жайын.
Табиғат қызық қой, таң қаласың да,
Taп болған адамзаттың таласына.
Осындай әнші құс та, ну тоғай да,
Бар еді сонау Еділ жағасында.
Осынау көк аршалы көл маңы да,
Ұқсайды сонау
Орыс орманына,
Бірақ та жаны
Сүйген сағыныш бар, —
Отаны — үміті де, арманы да.
Қайықтай Женеваның көліндегі,
Жүйткіді жүйрік ойлар көңілдегі.
Кемедей өтсе жарып қара бұлтты,
Қаптаған Россиянин көгіндегі.
Болмаса дүниеде нала-қайғы,
Болса өмір — осы жаздай ғажап айлы.
Құрсауын қиратуға жауыздықтың,
Төндірсе құдіретті нажағайды...
Бұрқ етті жанар таудай бесінші жыл,
Әлі де ұшқын атып есіңде жүр.
Осынау жат қияға келді ұлы жан,
Елінің лайсан бейуақ кешінде бір.

ІІ
Сайысып шықты кеше жиналыстан,
Әлі де кеудесін сол ойлар қысқан.
Қалса да шын қастары Россияда,
Аз емес еріп келген мұнда дұшпан.
Бөлінсе жұмыр бір күш не себепкер,
Сынығын сығып қайта өкшелеп көр.
Сондай-ақ ашындырды Ильичті де,
Жалтақтар, жойымпаздар, меньшевиктер.
Барлап ол алыстағы өр қиялы,
Тұтқиыл түйілгендей бар қияны, —
Еңкейіп жазып жатып, деп. қойды ол:
— Жасаймыз жеке, жаңа партияны!
Сүйсініп сол бір қайсар сеніміне,
Қарады қасындағы серігіне:
— Тыныштық аясы ғой осы жаға,
Володя, ой басты ғой сені мүлде.
Ермекке минутыңды қиясың ба?
— Келдік қой тынығуға, я осында.
Ал, Надя, міне гүлдер,— деп Ильич,
Қағады бұталардың миуасында.
Тереді жидегін де, шиесін де,
Қызық қой қызыл моншақ бұл несібе.
Жасында сонау Еділ тоғайында,
Тергені бүлдіргенді тұр есінде.
Осылай Ильич бүгін дем алады,
Түспейді бұл саяға күн алауы.
Кездессе түбірден бір саңырауқұлақ,
Балаша кәдімгідей қуанады.
— Ал, Надя, бұларды мен пісірейін,
Кезекті бұл да менің ісім дейін.
Оқы сен французша кітапты бір,
Өзіңдей мен де талдан түсінейін.
Жайылды көкорайға көп кітаптар,
Қолжазба, алтын ойлар, не қымбаттар.
Парижден, Россиядан, Каприден,
Көк қанат қарлығаштай келген хаттар.
Мүмкін, сол шомылғанда мұхит ойға,
Толқынын жиған шығар кең маңдайға.
Томдардың түкпіріне жасап жорық,
Шыңдалған шығар өзі зор майданға...
Табанда саңырауқұлақ қуырылып,
Жатқанда қақпағына буын ұрып,
Ильич мәз, — шіркін солай қуырылса,
Сибирьден келген болса буылдырық1.
— Ә, міне, келді біздің қыран құстар,
Сендерге күніменен болдым құштар! —
Осылай келе қалған бес адамға! —
Деп жатыр, — кел, туыстар, кел, туыстар!
Көргендей ағаларын көп сағынған,
Тағы да кетті маздап сөз көрігі.
Ұшқындап Россияның ошағынан,
Майданның қия таулы баспалдағы,
Алдағы күрестердің асқарлары —
Сөз болды елестеді көздеріне,
Жеңістер нажағайдай аспандағы.
Патшалық қол астынан қиыр мүлде,
Сонау бір Европаның бүйірінде.
Осынау аз ғана топ ақ семсерді
Қайрады капиталға түйілуге.
Бар, ия, құдіретті өрен алып,
Мұхиттай тебіреніп жатыр халық.
Бар, ия, құдіретті — ұлы Ленин!
Жалынды жас партия — батыр анық.
— Жоқ, достар, Ильич енді тынықсын бір.
Шертілсін сергітетін тыныштық жыр.
Шырқайык, кәне, Ильич бастаңызшы,
Кеудемде орыс әні толықсып тұр.
Деп бірі, бәрі соны қостай кетті,
Ильич те кетпек еді бастай көпті,—
Есіне түсті, мүмкін бір керегі,
Жекетке қолын салып тоқтай кетті.
— Қайда жүр, кешегі бір қыр адамы?
— Ол сізге кездесуге құмар әлі,
— Ендеше, келсін маған, жіберіңіз.
— Қалайша табады ол бұл араны?
— Өзгерді, Ильич енді пәтеріңіз.
— Білеміз бұл қоныстың қатерін біз,
— Оңаша, аулақ жақтан таптық үйді,
Сол үйді енді қызық етеміз біз...
— Ал, шырқа! — деп өзі бір дауыстады,
Жаңғыртып мұнар тауды алыстағы.
Шарбы бұлт Швейцария аспанында,
Шарықтап шыға келді орыс әні,
Осы хор шыққан шетте некен-саяқ,
Өршіді қалың нөсер жауындай-ақ.
Ильич те көтерілсін құлаш сермеп,
Қыранша, қалған кезгі дауыл таяп.
Кенеттен көкті бұлт жапты бірақ,
Ашуын алыс таулар жатты бұрқап,
Мейлі, енді аспан торы айырылсын,
Уа, дауыл, соқ қаттырақ, соқ қаттырақ!

ІІІ
Келеді осы жігіт әлде қайдан?
Уа, оның жер бетінде көп іздері,
Жаһанды кезіп жігіт не іздеді?
Қалды ізі мұхиттардың аралында,
Жағада, сонау Орта теңіздегі.
Қалды ізі жердің қиыр шығысында,
Үндінің жыңғыл орман жынысында,
Шөлінде Африканың шоқты басқан,
Бұл табан жылдам еді жылысуға,
Алауы сахараның қақтағанда,
Альпадан аяқ талған аттағанда,
Таң болып тауда аңға, келде құсқа,
Болды оны мақтаған да, даттаған да.
Жерді бұл диуанадай ақтаған ба?
Тыныстап бір қуыста жатпағанда.
Әлемді кезді неге осы жаяу,
Маңдайын соғып талай шатқалаңға?
Бұл қай жан жаяулаған және бүгін,
Сыртына көк орманды Женеваның.
Жиһанкез өзіміздің Әліби ғой,
Демі — жер, көлігі — жел, жебеуі — күн.
Қос боздақ қиял атқа мінген кезден,
Қаңбақтай жел қуалап жерді кезген.
Тартылып табан тамыр, кейде талып,
Аш өзек қуырылған, жанын езген.
Сонау бір Африканың терісінде,
Екі жас келіп жаңа келісімге,
Қиялдың қанатына мінген Петр,
Жөнелген жердің басқа өрісіне.
Сенделіп серідей бір қуған сағым,
Әліби сездірсін бе, сынған сағын?
Жырласа болар еді жеке дастан,
Шанхайда талмаусырап тұрған шағын.
Жолаушы шертер сырын кейінірек,
Болсам да өзім соған бейімдірек —
Бөгелдім бөлмейін деп бұл сапарын,
Келеді оны өзге пейіл билеп.
«Апыр-ау, нені сездім, не байқадым,
Құйындай қағып өттім, жер байтағын!
Қу жалған қайда барсаң сұп-сұр өмір,
Қалай деп қалың жұртқа сыр айтамын?
Әлемнің көрік берген айдынына,
Жарқылдақ жайындардың байлығы ма?
Сәні мен салтанаты таң ба маған,
Жарлы жұрт батып жатса қайғы-мұңға?
Апыр-ау, ақиқаттың кілті қайда?!
Түнектің пердесі бір жыртылмай ма?
Әлде шын әділет құр бұлдыр сағым,
Жалынан ұстатпайтын толқындай ма?
Жоқ, тоқта! Кереметті кешегі сөз,
Тарқатар бұл жұмбақтың шешуін тез.
Есіне түсті: жиылыс, даулы зал сол,
Жиһанкез болған соған тосыннан кез.
Өзгеден шағын, шымыр тұлғасы да,
Мынау кім сөйлеп кеткен тым ашына?
Сөйлейді өктем және құдіретті,
Теңіз-ой толқығандай бір басында.
Сөйлейді сермеп қолын қанатындай,
Қыранша күйкі құсты қағатындай.
Сайысқан жандарды бір жатыр тежеп,
Майданнан жаны тоят табатындай.
Жиһанкез келген мұнда қаңғалақтап,
Сөздерін көкейіне қалды сақтап.
Келеді іздеп міне, адамды сол,
Орманды көл шетінде жедел аттап.

IV
Құж-құж тау, қалың жыныс осы бір маң,
Әлемнен таса жердей жасырынған,
Сол түкпір жолаушыны тартып жиі,
Сәлем хат ұшқан жердің қашығынан.
Шеттегі гүл оранған шағын үйге,
Ақ пейіл қарт етікші өзі би де.
Ильичтің мекені бұл іздеп мұнда,
Жаяулап келді міне, Әліби де.
— Ол кісі, сірә қазір үйде шығар, —
Деп жауап берді оған пейілді шал.
Бөлмеге еніп еді жолаушы бұл,
Ішінде бір топ бала, нендей шу бар?
Мұнда жүр егде бір жам бетін бүркеп,
Саусағын мүйіз етіп, бүгіп сілтеп,
Сүзем деп балаларды қуалайды,
Соған мәз жас бөбектер күліп жүр тек.
Ол өзі келген жанды аңдамады,
Балаша ойынға сол алданады.
Толғаған ел тағдырын осы адам ба?
Ғажап қой!— деп Әліби таңданады.
Ия, сол, әлем сыйған пейілінде,
Сай еді, қызығы да, сейілі де,
Ұлы жан сүйе білген, күйе білген,
Толы еді бөбектерге мейірімі де.
Ал бір сәт көзі шалып қалды білем,
Жігітке қарай қалды әлгі кірген:
— Ия, білдім, хош келдіңіз, отырыңыз,
Деп Ильич оған көңіл қойды бірден.
Сезгендей соны бөбек достары да,
Тарады, ым қағуды тоспады да,
Қасына жиһанкездің отырды ол,
Сұрағын өзі бірден бастады да,
Жолаушы айтып кетті бөгелместен,
Жолдарын жаһандағы жүрген, кешкен,
Ақиқат, әділдікті таппай бірақ,
Сол үміт ойындағы сөнген, өшкен...
— Ия, солай дүниені кездім деңіз... —
Әділдік жоқ екенін сездім деңіз.
Табатын әділдікті алып күш бар, —
Тек содан ойыңызды бездірмеңіз.
— Жаһанда жойылмаса қанау мүлде,
Түзелмес әділетсіз ала дүние.
Әлемде ақиқат сол, жояр күш бар,
Капитал қожалығын таяу күнде.
Сол бір күш Россиянин — жүрегінде,
Жұмысшы, шаруаның — жігерінде.
Торына патшалықтың тегеурінді
Тасқындай бұрқағалы тұр елің де!
Россия абақты ғой талай жұртқа,
Шыдасын енді халық қалай жұтқа?
Бұлқынса үзер патша бұғалығын, —
Соны біз бұлқындырып қалайық та!
Азабын қыр елінің білемін де,
Ұқ, досым, соның мұңын, тілегін де.
Табады езілген жұрт еркіндікті,
Қол артса пролетардың білегіне!
Россия достық бағы болар ертең,
Бақытқа барлық халық бөленер тең.
Жетілер жарты жұрты өнер табар,
Толықсыр ен дәулетпен өлкелер кең.
Уа, сонда жақсылықпен жайнар заман,
Көрерсің жаңа жұртты жайраңдаған.
Құрамыз коммунизм — Россияда,
Сонда тек ізгілікті ойлар адам...
Жүзінде үміт, шырай, көзде шаным,
Көргендей ғасырлардың болашағын,
Сол ойлар Әлібиге — түнді жарып,
Ашқандай алдан өмір кең құшағын.
— Жігітім, ой көзімен байқап қара,
Қалайша жайнар еді, байтақ дала? —
Деп Ильич жетектеді жолаушыны,
Қазіргі біздер жүрген аулаққа да...
Бәріне күрес керек — қуат қайда?
Жұмылса халық тауды құлатпай ма?!
Сол күшке жалын берер партия бар,
Түс оның қатарында, дулап қайна!
Жиһанкез кезді солай оймен алыс,
Ғажайып өмір сыры болды таныс.
Кемеңгер барлап күрес қияларын,
Нұсқады майдандарға жолы шалыс.

V
Адасса, жалғыз қаздың үні шықпас,
Балуан бірді жығар, мыңды жықпас.
Асқар тау жоталарын төсер көпке,
Қияға қалың қолмен бірігіп бас.
Дүние сыр ашпайды қаңғырғанға,
Көктен бақ түспейді екен жарлы жанға,
Қалың қол қосылайын қатарыңа,
Бағынсын талабыма тағдыр алда.
Уа, Ленин!— Қандай ойлы ұлы дана,
Әлемнің құпиясын білдім жаңа,
Түнерген төбелерім жарқ еткендей,
Келгендей көз алдыма күллі дала.
Сол сәуле қуар енді дала бұлтын,
Арылар азабынан нала жұртым —
Лениннің шамшырағы, жан жанымда, —
Берілсін сол қуатқа талап ырқым!
Құдірет сезіліп тұр сенімінен,
Алданыш сағым ойдан сейілдім мен.
Көсемі езілгеннің осы дана,
Жолыңа түстім мүлдем, сендім мүлдем.
Көрінбес тозаң басып қалған ізім,
Несіне шимайладың жалған жүзін,
Ойласам аяр жаным дін шырмаған,
Жастықтың өткен кеше арман күзін.
Белгісіз ғайып үміт бастап мені,
Ұстатпай бақ құсындай қашқан еді,
Жаһанды кездім жаяу — тапқаным сол,
Лениннің ой-санама ашқан кені.
Бойымды биле, биле сол құдірет,
Лениндік партияда сенім, тірек!
Естілді құлағымда майдан даусы,
Жатқандай Россияда сел күркіреп!..
Сол оймен асып талай қырқа белден,
Шыққанда күрес даусы шырқап өрден,
Әліби тартты Питер қаласына,
Зор күрес солдатындай бұрқап енген