Кенен Әзірбаев (Кенен мен Әбдіғали айтысы)

Кенен:
Ел анасы — жер болар.
Ел ағасы — ер болар.
Кіндік кесіп, кір жуған
Жер балаңмен тең болар.
Ұшқан құс қонбай қоя ма?
Еңбексіз қарның тоя ма?
Ел мен жерден сыр алмай,
Аң қуған жолы бола ма?
Ат мойнында тұмарсың,
Ат аунаса сынарсың,
Ал, қызыл тіл, сайрашы,
Ажал жетсе тынарсың.
Сұлуға, көзім, қарашы,
Топырақ басса жұмарсың.
Асылды, інім, киін қал,
Арғымақ, жорға мініп қал,
Кеп алдында сөйлеп қал,
Жиналған халық тыңдасын.
Жүйрік аттай кесіліп,
Жібек жіптей есіліп.
Осы жерден ертеде,
Жеті ғалам ел өткен,
Әркім қорғап Отанын,
Атақты талай ер өткен.
Жері байдың — елі бай.
Ата-анаң жер деп өткен.
Бас пен малы өркендеп,
Көсегеңді көгерткен.
Ерлер туып, жау шауып,
Елдің қамын жеп өткен.
Тәттіні, тісім, шайнап қал,
Жер астында қирарсың,
Осы жерім — ата жұрт,
Ұлы жүз ескен — қоныс құт.
Екі жүз болыс ел болған,
Төрт ата Дулат көп ұлт.
Албан, Суан үшеуі,
Жарықшақтан тарайды.
Бәйбішеден Сарыүйсін,
Абақ, Тарақ бәрі Үйсін.
Шапырашты, Ошақты,
Парлап мінген қос атты.
Сыландыдан ЬІсты боп,
Ұштамғалы атапты.
Бақтиярдың тұқымы —
Арғы атасы Төбейді.
Төбейден бері көбейді.
Абақ, Тарақ баласы,
Алатауды жебейді.
Әркім шабар ұранға,
Бәйдібек пен Домалақ,
Бейіті Бөген - Шаянда —
Ата-анамды айтпай қоян ба?!
Ә б д і ғ а л и:
Көпшілік, бәріңізге сәлем бердім,
Бауырлар, жүрсіз бе аман, қаладағы.
Көсілтіп топқа салып көріңіздер,
Адамның ақын деген жорғалары.
Сөйле деп Кенен ақын кезек берді,
Әркімнің өзіне алтын қолда бары.
Баптаған жүйрігіңнің мен де бірі,
Сырланған алтынменен арналары.
Қырымға шыңнан өрлеп арындамай,
Неліктен Әбдіғали қорғанады.
Өлеңнен түйме түйіп, бауын қадап,
Сол болсын көпке салған олжалары.
* * *
Көпшілік ортасында ән шырқайын,
Даусын көкке шалқып, аспанға өрлеп.
Қанішер немістердің сұмырайына,
Наркескен алмас болат қылыш сермеп.
Қаһарман қайратыма мініп алып,
Терейін сөз асылын соттай тергеп.
Намысын отанымның ойлағанға,
Айнадай алғыр сөзім болсын өрнек.
Кене аға, аман-есен жүрмісіңіз,
Кішіге о да міндет сәлем бермек.
Тереңге сөзді еркімен шомылдырмай,
Көрерсіз аспандатып әнге сермеп.
Шекердей шыққан сөзім бал тілімнен,
Дәмі жоқ сөйлемеймін сөзді кермек.
Жүйріктің шапса шаңы ілеспеген,
Құздардың арындаған шаңы өрлеп.
Алматы облысы туған елім,
Алатау айналамды жатқан көлбеп.
Суреттеп бұл жерімді көрсетейін,
Айтарлық қай жерің бар бұған теңдеп?
* * *
Тірелген Алатаудың басы көкке,
Хантәңірі, Тянь-Шань арғы шетте.
Ақ найзадай төбесі қаһарланып,
Алып шапқан батырдай жауып бетке.
Жемісі жеткілікті түр-түрімен,
Шынарлы миуалы ағаш шыққан бетте.
Алабы Алматының қалың орман,
Отанның әскеріндей жатқан шетте.
Тастары жаңғырады сөйлегенде,
Қазына қойны толғап түрлі кенге.
К е н е н:
Біздің елдің атақты
Ерлерімен таныссаң,
Айтуға сірә жалықпан.
Төле би шыққан Үйсіннен,
Өзі әзіз, езі әділ,
Атағы зор қалыстан,
Қаз дауысты Қазыбек
Алшыннан шыққан Әйтеке,
Табыннан шыққан ер Серке,
Керейден шыққан қос қасқа,
Тұрсынбай мен ер Жабай,
Шақшақ ұлы Жәнібек,
Қанжығалы Бөгенбай,
Қарагерей Қабанбай
Қатар туған арыстан.
Алатауда Ұлы жүз,
Сарыарқада Орта жүз,
Орал тауда Кіші жүз
Кең өріс тапқан алыстан.
Қысқаша жоба көрсеттім,
Айта берсек тауыспан.
Енді бері келейін,
Ақ бөкендей желейін.
Жақсыбай мен Қазаңқап,
Екеуіңе айтып берейін.
Жетісудың ел, жерін,
Атақтысын терейін.
Қасқараудан Өтеген,
Үйде тұрмас кетеген,
Қырық жыл өріс қараған,
Безіп қатын - баладан.
Жамбыл да айтты бағалап,
Ертеде - ақ елге тараған.
Мүйізі бар басында,
Ораздан шыққан Жолбарыс
Тарихта бар, ел таныс.
Ноғайбай мен Кебекбай —
Тілге шешен, сөзге бай.
Ауданымыз атақты
Сұлутөр мен ел Қордай.
Түп нағашым Қабанды - ай,
Жұртқа мәлім болғандай.
Өз ұстазым Сарыбас,
Өлеңі жұққан айрандай.
Сарыбас деген кең ақын,
Жамбылменен тең ақын.
Тірі жүрсе бұл кезде,
Талайыңды жеңетін.
Қалмырзамен айтысып,
Қырғыздан бәйге алатын.
Өз нағашым Қаңтарбай
Сүйінбаймен бір парды - ай,
Түп атам жүйрік тұлпардай,
Ақиық қыран сұңқардай,
Байқап сөйле, ақыным,
Тоқталып қалма айталмай!
Тобыңды қиып, мен кетсем,
Жапалақтай далақтап,
Топ түсерсің ортаға - ай!
Жақсы ақынның өлеңі,
Шебер тіккен киімдей.
Балдан тәтті ұғылар,
Жас баланың тіліндей.
Елжіретер көңіліңді,
Құрманғазы күйіндей.
Жақсы сөз жұпар аңқиды,
Жазғы шөптің гүліндей.
Құлағыңнан кетпейді
Бұлбұлдардың үніндей.
Халқым келді қамалап,
Сайра, тілім, мүдірмей.
Ақын болсаң Сариев,
Жауап берші кідірмей,
Сауалым бар, Сариев.
Тауып берші бөгелмей,
«Жүк аумайды бұраумен»,
«Сөз ашылар сұраумен».
«Қар өседі қылаумен»,
«Бала өседі сылаумен».
Ер Тарғын мен Қобыланды,
Исатай мен Махамбет,
Құрманғазы, Тәттімбет
Қайдан шықты, жауап ет!
Жетісуды атап бер,
Малдай санап, матап бер.
Аяғы қайда құяды,
Басы қайдан шығады,
Атағы зор Алатау,
Астана тұрған бақша-бау?
Хантәңірім биік қай жақта?
Атап, айтшы, қылмай дау!
Байқара, Жамбыл деген жер,
Жәкең туған кемеңгер.
Дәл қай жақта болады?
Ә б д і ғ а л и:
Ақын өлең бастайды,
Тас түлек құстай қомданып.
Жауап сөзден қашпайды,
Ақ домбыра қолға алып,
Біраз ғана сөйлейін,
Өткендерден қозғалып.
Ер Қарасай ұраным,
Атағы шыққан жауды алып.
Батырлығын сұрасаң,
Асыра қуған таулардан,
Қалың қара қалмақты,
Енді бері келейін,
Ақ бөкендей желейін.
Жақсыбай мен Қазаңқап,
Екеуіңе айтып берейін.
Жетісудың ел, жерін,
Атақтысын терейін.
Қасқараудан Өтеген,
Үйде тұрмас кетеген,
Қырық жыл өріс қараған,
Безіп қатын-баладан.
Жамбыл да айтты бағалап,
Ертеде - ақ елге тараған.
Мүйізі бар басында,
Ораздан шыққан Жолбарыс
Тарихта бар, ел таныс.
Ноғайбай мен Кебекбай —
Тілге шешен, сөзге бай.
Ауданымыз атақты
Сұлутөр мен ел Қордай.
Түп нағашым Қабанды - ай,
Жұртқа мәлім болғандай.
Өз ұстазым Сарыбас,
Өлеңі жұққан айрандай.
Сарыбас деген кең ақын,
Жамбылменен тең ақын.
Тірі жүрсе бұл кезде,
Талайыңды жеңетін.
Қалмырзамен айтысып,
Қырғыздан бәйге алатын.
Өз нағашым Қаңтарбай
Сүйінбаймен бір парды - ай,
Түп атам жүйрік тұлпардай,
Ақиық қыран сұңқардай,
Байқап сөйле, ақыным,
Тоқталып қалма айталмай!
Тобыңды қиып, мен кетсем,
Жапалақтай далақтап,
Топ түсерсің ортаға - ай!
Жақсы ақынның өлеңі,
Шебер тіккен киімдей.
Балдан тәтті ұғылар,
Жас баланың тіліндей.
Елжіретер көңіліңді,
Құрманғазы күйіндей.
Жақсы сөз жұпар аңқиды,
Жазғы шөптің гүліндей.
Құлағыңнан кетпейді
Бұлбұлдардың үніндей.
Халқым келді қамалап,
Сайра, тілім, мүдірмей.
Ақын болсаң, Сариев,
Жауап берші кідірмей,
Сауалым бар, Сариев.
Тауып берші бөгелмей,
«Жүк аумайды бұраумен»,
«Сөз ашылар сұраумен».
«Қар өседі қылаумен»,
«Бала өседі сылаумен».
Ер Тарғын мен Қобыланды,
Исатай мен Махамбет,
Құрманғазы, Тәттімбет
Қайдан шықты, жауап ет!
Жетісуды атап бер,
Малдай санап, матап бер.
Аяғы қайда құяды,
Басы қайдан шығады,
Атағы зор Алатау,
Астана тұрған бақша-бау?
Хантәңірім биік қай жақта?
Атап, айтшы, қылмай дау!
Байқара, Жамбыл деген жер,
Жәкең туған кемеңгер.
Дәл қай жақта болады?
Ә б д і ғ а л и:
Ақын өлең бастайды,
Тас түлек құстай қомданып.
Жауап сөзден қашпайды,
Ақ домбыра қолға алып,
Біраз ғана сөйлейін,
Өткендерден қозғалып.
Ер Қарасай ұраным,
Атағы шыққан жауды алып.
Батырлығын сұрасаң,
Асыра қуған таулардан,
Қалың қара қалмақты,
Алатаудан жол салып,
Шапыраштының баласы,
Сауыт киген найза алып.
Сарыбай мен Сұраншы,
Молжігіт қонақ серігі.
Қазақты шауып алам деп,
Қоқанның ханы келгенде,
Сарыкемерден қашырып,
Шоқпардан ары асырып,
Төбе боп қалған өлігі.
Тозған елді құраған,
Алатаудың баурына
Мекендеткен елімді.
* * *
Тұқымы соның біздерміз,
Қылышынан зәр тамған,
Жапыра жауды талқандап,
Найзасынан қан тамған.
Ақын десең осы елде,
Қызыл тілден бал тамған.
Сүйінбайдың ұрпағы —
Әбдіғали ән салған.
Сарыбасыңды айтасың
Шорға еді деп шайқалған.
Оған теңдес Бақтыбай
Хан Тезектей төренің
Зәрлі жүзін қайтарған.
Балғамен ұрған шегедей
Төбесінен тойтарған.
Қолқа қойдың, Кенеке,
Сұрауды тауып қай - қайдан.
Қаз дауысты Қазыбек
Шақшақ ұлы Жәнібек,
Қазақтың асқан ері еді.
Қанжығалы Бөгенбай
Арғыннан шыққан аға еді.
Қарагерей Қабанбай
Найманның ұран - жары еді.
Бұл айтылған адамдар,
Ел аузында бар еді.
Құнанбайұлы Абайдың
Ақылы дария жан еді.
Әдебиет жазбасы
Сол кісіден қап еді.
Одан бері келейін,
Үш орден алды Жамбылым,
Жырдың күйін шырқатып,
Заманның қақты дабылын.
Мұңын мұңдап ән салды,
Еңбекші кедей табының.
Елестетіп көзіңе
Өткен күннің сағымын.
Асауын жырмен үйретті
Қырдағы өскен тағының.
Жер жүзі тегіс естіді
Күй мен жырдың сарынын.
Жамбылдан үлгі сұранып,
Басқа елдің де ақыны
Жіберіп тұрар жазуын.
Ұлы майдан үстінде,
Жүректен шаншып немісті,
Аянбай жұмсап қаруын,
Ленинград еліне
Қоршауда қалған кезінде,
Жұбатып туған бауырын,
Сәлемін жазып жолдады,
Бассын деп қайғы - жалынып.
Отан әмірін қолданып,
Дұшпандарға долданып,
Тарихтың антты анығын.
* * *
Нарынқол қатар жатыр Кегенменен,
Айтайын жер көлемін өлеңменен,
Соңыма ер, танытайын соның бәрін,
Кенеке, ойың болса көрем деген.
Тянь-Шань Қырғыз жері, Шудың басы,
Айқасып біздің жерге кемерлеген.
Ертеде қырғыз, қазаң жорығында
Жер екен ата-бабам көп өрлеген.
Екейде атам Талтаң, Тағай батыр,
Ақша Қосай, Қараштай берендермен,
Біздің ел жау жағыңның панасы еді,
Қаймықпай жолың тосқан кезеңдерден.
Жамбыл тауы Шуменен айқас жатқан,
Басында Жамбыл содан туып келген.
Жамбыл туып, әкесі той қылыпты,
Атанған Жамбыл аты соныменен.
Атап-атап кетесің батырым деп,
Көрсетпей ер жорығын терең жерден.
* * *
Айтайын Жетісудың арнасынан,
Бұлағы шыққан таудың жар басынан.
Ақсу барып Жоңғардың жонын тіліп,
Іле қиып ағады жанбасынан.
Қаратал, Көксуменен қатар түсіп,
Жарысып бір-біріне жалғасынан.
Балқашқа мың тораптан құйылады,
Қаратал кен шығарды қамбасынан.
Лепсі Саржазықты жарып аққан,
Канал бар кең қазылған ортасынан.
Еңбектің қайраткері қалың колхоз
Тасқынды тарс бекіткен ортасынан.
Егін сап екі жағын тоған тартқан,
Жайқалып көк егісі Нілге батқан.
Жамбылдың айта қойшы іс, өнерін,
Кәнікей, жер байлығың бізден артқан?!
Еншіңе Шуды бердік Жетісудан,
Көтеріп жүктей тасты бұрқылдатқан.
Пайдаға қандай қылып асырғаның,
Көрсетші табысыңды будан тапқан.
* * *
К е н е н:
Өршіл мінез шалқасқа
Қамшы ұрғызбас жамбасқа.
Ақын болсаң, Сариев,
Осылай деп сөз баста.
Жүйріктігің көрінді
Көп алдында ұйқасқа.
Сүрінбейді шын тұлпар
Төрт аяғын дәл басса.
Түсіп қалма қақпанға,
Алды, артыңды байқаста,
Айға қолың жетер ме,
Аламын деп жармаспа!
Жамбыл, Абай көпке ортақ,
Менікі деп адаспа!
Отан үшін жырлайық,
Жау орнынан тұрмасқа.
Дұшпан жылдам құрысын,
Тілектес боп, көп жасқа.
Тань-Шаньның тауынан,
Тасып, тулап аққан су.
Қапшағайға қайта ұрып,
Күнбатысқа тартқан су.
Қарағай, қайың ну орман,
Жемістен түйме таққан су.
Арқар, марал, киіктер
Жүзіп дәмін татқан су.
Бас пен малы теңесіп,
Ел қызыққа батқан су.
Қазақ, қырғыз даласын
Қақ жарып ағып жатқан су.
Ғасыр бойы кәрі қар,
Балқып бойы тасқан су.
Нұрлы судан күй күліп,
Ел жүйесін тапқан су.
Іргелі қала салынып,
Ильич шамын жаққан су.
Колхоз, совхоз тең бөліп,
Шаттық әнін айтқан су.
Тасөткел деген қаналым,
Түзеліп тұр заманым.
Осы айтқан табысты
Көп алдына саламын.
Бидай дәні бармақтай,
Тары дәні жаңғақтай.
Арпа дәні асықтай,
Сұлы дәні қасықтай,
Күнбағыс бар табақтай.
Қауын, дарбыз ылақтай.
Қызылша түбі келідей,
Жүзімі тартқан желідей.
Жүгері дәні жұмыртқа,
Жүгірер бала ымыртта.
Әбдіғали әріптес,
Сол сөзімді ұмытпа!
Туып өскен жерімде
Күн құлағы шығып тұр.
Тана қашып, тай тоқтап,
Саулық егіз туып тұр.
Жүз саулықтан жүз елу
Қозы өсіріп беріп тұр.
Шопандар мен жылқышым
«Құтты құрық» болып тұр.
Қартабаев Сатылған,
Еңбектері арғылған.
Жүз биеден жүз құлын,
Аман-есен қосылған.
Жылқышылар ысқырып,
Қарына құрық қыстырып,
Арғымақтар астында,
Жер тарпиды пысқырып.
Насыбайын бір атып,
Тау жаңғырта түшкіріп.
Айғырлары арқырап,
Таулар суы сарқырап,
Таң атарда туады
Шолпан жұлдыз жарқырап.
Жамбылдағы қой саны
Сегіз жүз жетпіс мың болар.
Малды жырға қоспаса,
Ақындарға мін болар.
Қаптап өрген сиыр мал,
Табын-табын жылқы бар,
Жылқы совхоз тағы бар,
Бәрі тұлпар жануар.
Құлақтары қамыстай,
Тұяқтары болаттай,
Құйрықтары қылыштай.
Әскер үшін жаралған,
Бар денесі құрыштай.
Бірінші бәйге алғамыз
Орта Азиялық жарыста - ай!
Енді тоқтар кезің бар,
Құры - бекер жарыспай.
Әдепсіздік көрсетіп,
Ағаңменен алыспай,
Шындықпенен айталық,
Құр кеудеге салыспай.
«Жығылған тоймас күреске»,
Меніменен тіреспе.
Алматыға жақынсып,
Астанаға ақынсып,
Айтысқалы тұрсың - ау.
Мен жеңдім деп мақтанып,
Қайтысқалы тұрсың - ау.
Ақындық сөз кезегін
Ағаң саған бұрсын - ау.
Ә б д і ғ а л и:
Сөйлейін мал байлығын табыс артқан,
Жоспарын орындаған қойған шарттан.
Колхозды совхозбенен атап-атап,
Түсейін «Дегересте» арғымақтан.
Асылдан ақалтеке айғыр салып,
Биені мың-мыңдаған құлындатқан.
Найзадай сұлулығы салған тезге.
Майданға әскер мінер аттанарда
Соларға баптап қойған осы кезде.
Қанатты, қалбағайлы, бөкен санды,
Қаз мойын, қамыс құлақ, құлан жалды.
Алмалы, Аңырақай, Үшшоқыда
Көресің қаптан жатқан жылқы малды.
Белінен енесінің қарғып ойнап,
Туғанда таң қаларсың құлындарды.
* * *
Жайлауы «Суықтөбе» бұлтпен теңдес,
Құлпырып шыққан шөбі кілемге өңдес.
Балажан арғы шеті қырғызға орап,
Осы жер жаз жайлауға тиген дербес.
Тау Шелек Ілеменен қатар ағып,
Көксуы күнге күліп шағылысқан.
Талғардың тал шоқысы Түргенменен,
Құмбел мен Алаяқтан басы айқасқан,
Алма, өрік, қарағай мен қайың, жиде,
Жер беті көрінбейді ну ағаштан.
Майтөбе, Қарақия, Құлансазда
Мекендей әр түрлі аңдар тұқым шашқан.
Құндыздар су бойында «қыз ұзатып»,
Аққу, қаз, қоңыр үйрек маймаң басқан.
Кенеке, сізге айтатын сөзім осы,
Кейбіреу дәм етеді ішпес астан.
Жерімнің міне осындай сайранында,
Айтайын еңбек ерін күші тасыған.
Қоғалы ауданында Салихадан,
Атағы кіміңіз бар, будан асқан?
Ағызып сүттен бұлақ көл-дария
Ісімен өзгелерге үлгі шашқан.
Қызылшаны таудай үйіп Нұрипа да,
Мұнымен ел ерлері үнін қосқан.
Жөнім жоқ бұларды мен айтпасыма,
Сайлаған депутатқа Қазақстан.
Жылқыдан Әбдібай да орден алған,
Табысы біріменен бірі ұласқан.
Жеткізді жылқы басып мыңға тарта,
Биеден сексен ғана ұйымдасқан.
Асырып табыстарын асқар таудан,
Қой қоздатып, бұлақтай бие сауған.
Ел еркесі біздерде толып жатыр,
«Қорықпайды шешен — даудан, батыр — жаудан».
Жүргізсем еңбек ерін дамылменен,
Таң қалып ауызыңа кірер таубаң.
Кенеке, кедей едің мал жағынан,
Аларсың бізден сұрап болса сауғаң