Сұлтанмахмұт Торайғыров (Айтыс)

Сүйемін кәсібімді малды баққан,
Бұл кәсіп атамыздан майдай жаққан.
Байлар көп қыдыр дарып, мың орнаған,
Жабағыны отын ғып құрт қайнатқан.
Ат басы ешбірінен бұрылмайды,
Келсе де қандай қонақ, қандай жақтан.
Есебі оныкі емес, көптің малы,
Аймағы ішіп жатқан, мініп жатқан.
Ерте-кеш мал ішінде жүретұғын,
Жоқ малын бір аралап білетұғын.
Нашарға беруі бар, алуы жоқ,
Мал бағып, тыныш дәурен сүретұғын.
Маңғаздар уыздары арылмаған,
Кең терілі, еш уақыт тарылмаған.
Мал бағу, қонақ күту - бар жұмысы,
Шен керек деп ешкімғе жалынбаған.
Бар керегін шығарып өз малынан,
Қалаңнан ешбір нәрсе алынбаған.
Көп уақыт байдың ұлы жылқы ішінде,
Өмірі жылқышымен бір пішінде.
Асауларды үйрету, атқа шабу,
Ләззат алған ойын мен күлкісі де.
Майда жал, қаз мойынды алдына айдап,
Үкілеп жүйрік, жорға қойған байлап.
Беденді, әлуетті, жатқан алып,
Қайраты сырттарына шығып жайнап.
Ақ майға тойып алып, омырау ашық,
Бір шекпенмен күзетке кетеді айдап.
Дені сау: ауру құртты беттей алмас.
Күш алған қымыз ішіп, қазы шайнап.
Мың - мыңнан жылқы менен қой өсірген,
Сар далам сайраңдатып ел көшірген.
Кең қолтық, жуан етік мен қазақпын,
Бәрі мол - кең шалқайып, кең көсілген.
Қалаңдай егін салып, жерді қазбан,
Шөп жейсің тамақ қылып сорлы жазған.
Қалаңның кісісінің көбі жүдеу,
Көбі құрт, өлгелі жүр тамақ аздан.
Бір кісіме он кісің күші жетпес,
Қала, сен, сондай жүдеп, сондай азған.
Малымның сүті - тамақ, күші - көлік,
Терісі, жүні - киім, тұрмын көріп.
Тіршілікке керегі осы емес пе,
Басқаға неге шатылам көңіл бөліп?
Егін-сегін, машинаң керегі жоқ,
Бәрінен мал бағудың жемісі көп.
Құдайым мал бағудан айырмасын,
Айрылсам жұрт болмаймын, қалам өліп.
«Мылтығы, машинесі бар екен» деп,
Айырылман қалыбымнан саған көніп.
Қалаңда он кісі бай, он мың кедей,
Соры қайнар, бір тоя тамақ жемей.
Үйсіз, жерсіз жасайды пәтер үйде,
Не дейін қала адамын кедей демей.
Бай қызмет бермеген күн аштан өлер,
Қырыма қоя аласың қайдан теңей.
Қырда кедей байға онша жалынбайды,
Жерсіз, малсыз көп кедей табылмайды.
Аштан өлу, не байға арзан жүру,
Қалаңызша кедейлер тарылмайды.
Қағаз мал болады деуге жетпес миым.
Мал болса, жеке ақшаның өзіменен,
Неге өмірді дүниеде сүру қиын?
Алтын, күміс ішінде бір мал көрмей,
Тұршы, кәне, көрейін, аштан өлмей.
Малымменен рахат өмір сүрем,
Қалаңнан қойсаңдағы тиын бермей.
Саудаңмен, «іштігіңмен» ілдәлдолап,
Күн көрдің біздей момын елді талап,
Кесіпшіл, тыныш, момын, бай елдерге,
Отырсың ауызыңды ашып, көзді қадап.
Жазығы оларда «іштік» жоқ болғандық,
Бара-бар қылмақсың халін қарап.
Сендерде кісі аяйтын жүрек бар ма?
Күлесің жылағанға тамашалап.
Жұқтырдың көп күйеңді қала маған,
Бізді де қойған жоқсың есен-аман.
Құрт аурудай күн сайын ақырындап,
Қылмақсың даланың да халін жаман.
Байқасам біздің дала бара жатыр,
Ай мен күн өткен сайын саған таман.
Қала болып ғылымға жетілгенше,
Көп жақсы дала болып қалсам надан.
Далалық тілегімше еркін жасап,
Мен дағы құтылмайтын көрге барам.
Мұнан артық өмірде ірі мақсат,
Тапқан жоқ қалаңнан да ешбір адам.
Мені өз еркімде қой, қалпымда қой,
Айтатын бар тілегім, қала саған.
Өз сүйген қалпымда қалмақ үшін.
Өз жолыммен ілгері бармақ үшін.
Елді, жерді бір майлы жем қылмауға,
Қалаңның салған жауыз қармағы үшін.
Еркімді, елдігімді жұттырмасқа,
Алашқа автономия алмақ үшін.
Азаматым аямас орны келсе,
Жан қиып, сарп қылуға қуат-күшін.
Қала ақыны:
Сендей ме ел болатын елдің түрі?
Айтасың өтіп кеткен бұрынғыны.
«Ел едім, ел боламын» дей алатын,
Бейшара-ау, не жайың бар осы күні?
Ел болып, ерік алады қандай елдер?
Ол басқа, тіпті басқа, емес сендер.
Сен сияқты «шалшықты кол қылам» деп,
Бейнеттенген ерлерің босқа терлер.
Бірінші ел болуға намыс керек,
Мал-жанды намыс үшін салыс керек.
«Қорланып өмір сүрген тіршіліктен,
Өлгенім артық» деген наныс керек.
Жоқ, сенде мұндай намыс көптен өлген,
Бабаңды тұрғызбасаң қайта көрден.
Қорласа, дүрелесе, басқа тепсе,
«Тақсырдан» басқа сөз жоқ, қазақ көнген.
Қызын бассын, малына құрық салсын,
Қазақ жоқ намыс қылып құрбан берген.
Не қылсаң да көнеді тірі қойсаң,
Бүгін саған разы ертең сойсаң.
Өз басы аман болса, ара түспес,
Маған салса маңайын қырып-жойсақ.
Намыссыз, өлі сүйек, сен қорқақ құл,
Ел болам деп еліріп айтасың құр.
Елдік деп ауызыңда созатындай,
Байқашы, далам, сенде не сиық тұр?
Қайнаған намыс үшін жүрек бар ма?
Бұрқ еткен бір ауыздан тілек бар ма?
Ел болып, еркін жасап кетпек үшін,
Ынтымақ, бірлік деген тірек бар ма?
Екінші бірлік қып бір ауызға қарау керек,
Оның әмірін парыз деп санау керек.
Алаштың барлық күші, барлық малы,
Бір қолдан керегіне тарау керек.
«Бар» десе, от ішіне бару керек,
«Қал» десе, оқ астында қалу керек.
Әркімге қайыршыдай бір қол созбай.
Еркіңді еңбек кылып алу керек.
Тіпті жоқ мұндай бірлік, қайда сенде.
Қарашы, мойын бұрып, қырдағы елге.
Партия, алыс-жұлыс, барымта, ұрлық,
Жеймін деп бірін-бірі түскен терге.
Бір-бірін мұқатпаққа айла тапқан,
Далақтап қала жаққа күнде шапқан.
Жала сап жақынына: «кел, бітір» деп,
Қаламды тыншытпайды қарап жатқан.
Атқамінер бірі мен біреуі қас,
Біріне-бірі сеніп айтпайды рас.
Бірінен-бірі бұрын жағынбаққа,
Қаламның ұлығынан дүние аямас.
Бөркін алып арызы қолдарында,
Күнде келіп ұлыққа қоймай ма бас?
Ақсақалың біріне-бірі көнбей,
Жұмыс бітпес қаладан қалыш көрмей.
Бірлік қып, бір ауызға қарау тұрсын,
Жүрсе сол бірін-бірі күндеп өлмей.
«Қазақты жарытпайды қазақ билеп»,
Есіттім талай қазақ айтты сүй деп.
Билесе; бәрі жабыла билемекші,
Болмаса қалғанының іші күймек.
Жеке-жеке сөйлессең бәрі таза,
Өзі емес анау күншіл, онда жаза.
Ойларсың: «мынау нағыз адам ғой» деп,
Біреуді сөйлегенде мінін қаза.
Көп жұртқа нәлет болар мінезі үшін,
«Көп жауыз, келе ала ма көпке күшім?»
Байқасаң, сол көп жауыздық көбі өзінде,
Сөзімен болса дағы аппақ кісі,
Әркім өзін түземей ел оңбайды,
Біреудің теріс деумен қылған ісін.
Ел оңсын десең, әуелі өзіңді оңда,
Өзіңді біл, озіңе әбден түсін.
Өзіңе-өзің ие бола алмасаң,
Елге қалай келмекші сенің күшің?
Міндетті санау керек әркім өзін,
Басқа жақсы, жаман ба салмай көзін.
Адамзат түзелмей ме өзі істесе,
Басқаға ақыл қылып айтқан сөзін.
Әркім өзін міндетті санамаған,
Бірліксіз, алты бақан өңкей надан.
Үшінші, өнер-білім сенде жоқ, сол елдікті,
Көктен алып бермек пе құдай саған?
Сендерде ғалым бар ма, өнер бар ма?
Әлі күнге өрі істе дейсің «алла»,
«Істің бәрі құдайдан» деген наныс,
Бір қадам бастыра ма сендерді алға?
Басқа ғылым тарауы былай тұрсын,
Бір кісі хат тани ма бір мың жанда?
Айтшы, кім қызықпайды малдануға,
Қарусыз ұстау оңай сендей малға?
Қаруың - қамшы, сойыл, найза, балта -
Пулеметке қарсы тұр, қолыңа ал да.
Кім нені: «қолданамын, малданамын»,
Десе де тырып етпестік сен бір халда.
Біраз жылға айырылып елдігіңнен,
Қалаға сінбекшісің жүріп жалған.
Жер жүзін өлшеп план пішкенге ше,
Кенін қазып, дәм-тұзын ішкенге ше,
Құрғақты темір жолмен орап алып,
Флотпен* мұхиттардан кешкенге ше.
Флот - кеме.
Жалшы ғып электрик буды өзіне,
Аспанда құстай қалқып ұшқанға ше.
Қазақ жүр көк өгізден ет дәметіп,
Сол үшін намаз оқып күнде неше.
Қияметте сойғанда телміртер ғой,
Дүииеде алмаса да бізден есе.
Кектері қазеқеңнің бір қайтпай ма?
Қалаға жалғыз жапырақ бермей жесе.
«Дүниеде көк өгізге нанып па ең» деп,
Айтар ғой «ет асат» деп қала келсе.
Қала адамы сан соғып өкінер ғой,
Қазақты хор қыздары «жаным» десе...
Жүгінген сәлдесі үлкен, шапаны мол,
Ауызын қисаңдатқан таспиқта қол.
«Құран» деп түсінбейтін ән саулатса,
Даланың ұғысынша зор ғалым сол.
Оқымақтан мақсат сол: зекет алса,
Байлар өлсе, қатымға қалмай барса.
Әркім бір хазірет деп қолын ұстап,
Төрге отыртса, астына көрпе салса.
Тірлікте құлшылықтың жөнін біліп,
Өлген соң сексен хордың тәнін жарса.
Ғылымның жеткізгені осы емес пе?
«Ғылым», «ғалым» даланың ұғысынша.-
Осы екені рас қой сен егеспе.
Тіпті азғана қаламнан оқығаның,
«Білед» деуге болмайды оның бәрін.
Тік бақай, көбі ел жегіш бұзылғандар,
Болмаса бірен-саран, бірлі-жарым.
Шашты қайырып, шүлдірлеп, төресініп,
Мақтануға оқыған, бізге мәлім.
«Читаю, писаюды»* білгендердің,
Қазаққа көріп жүрмін не қылғанын.
* «Читаю, писаю» - М. Дулатовтың фельетоны. «Қазақ» газетінде басылған.
Қырдағы тоң мойыннан олар надан.
Қырдағы мойнына алар білмейтінін,
Оларша жоқ өзіндей білгіш адам.
Жақын тартып қасына қазақ барса,
«Басындың» деп болады бұлан-талан.
Болса дағы қолынан түк іс келмес,
Ешқандай «төреліктен» отказ бермес.
«Пәлен сондай орында» дегенге мөз,
Бұл мінін кім көрсе оған дос боп ермес.
Әлгіде бір газетті оқып алып,
Мінбеге білгішсініп шығар барып.
Балаша жаттап алған шатпырағын,
Жұрт тұрсын, түсінбейді өзі де анық.
Мақсаты емес оның түсіндіру,
Тек: «пәленше сөйледі» десін халық.
Мақсаты: елді жемек, төресінбек,
«Елге қызмет қылам» деп жайып дәріп.
Басында еліксе де қолын сілтер,
Біраздан соң қазақ та құлқын танып.
Қаланың ұлығынан орын сұрар,
«Оңбайды» деп қазаққа ызаланып.
Сейлесіп орыстармен жып-жып етсе,
Прошение жазуға күші жетсе.
Қазақтар босағада тұрғанында,
Ол анау төре отырған үйге кетсе,
Өштескен қазақтарын рет тауып,
Орысқа бір-екі рет тепкілетсе.
Далаңша: өнерлі жоқ сонан асқан,
Ол - білгіш, ол - жетілген, ол - данышпан.
Сол төрдегі қазақты ел болады деп,
Қалайынша ойлайсың, миы қашқан?
Ісің жоқ ел болуға лайықты,
Күнә өзіңде, мұныңа кім айыпты.
Оңай олжа болмайтын бір сиқың жоқ,
Байқайтын болса егер бір байыпты.
Лайық ел болуға ісің бар ма?
Намыс, ғылым, ынтымақ, күшің бар ма?
Пушкасы*, пулеметі, улы газы,
Қолында даяр тұрған кісің бар ма?
Бар күшті жалғыз күнде жиятұғын,
Шырмалған темір жолмен ішің бар ма?
Қызығып, көз алартып қараушыға,
От шашып, найза ұсынған түсің бар ма?
Көкпеңбек қару киіп, қарсы ұмтылып,
«Алаш» деп киіп-жарған пішін бар ма?
Болса, саған кім төрден орын бермес,
Кім саған күле қарап, жылы келмес.
Болмаса табынғаның, жалынғаның,
Ешкімнен рахым көріп құлаққа енбес.
«Елемесек, бір зиян келер» десе,
Сонда сені көреді елдер теңдес.
«Сен залым, сен зорлықшыл» дегенменен,
Қарусыз қарасөзден дәнеме өнбес.
Құдай аққа жақ болған замана жоқ,
Күш жеңеді, нақақтық, тіпті жеңбес.
Дүниеге «нақақпын» деп қолың жайсаң,
Күштіге ерер, елсізге ешкім ермес.
Өмірде күшті өлсізді жемей тұрмас,
«Құдай маған бұйырған» демей тұрмас.
Жеуі қиын болғанда әділсінер,
Бұл - өмірдің законы мойын бұрмас.
Малды жейміз: жазығы - жеңіледі,
Жеңілетіндер малменен бәрі бір бәс.
Сондықтан айту бекер «жерім бар» деп,
«Байлығым бар, жерге ие елім бар» деп.
Бәрі де күштінікі, тістінікі,
Сен тұрсың: «керек күні келіп ал» деп.
Көбі жоқ, бәрі дағы жоғалмақшы,
Далаңның қызықтары айтқан дәмдеп.
Пушкасы - зеңбірегі.
«Мен қазақ, қазақтыққа мақтанам» деп,
Не қалды мақтанғандай сонша сәндеп?
Бұл күнде далаң ауру ем іздемей,
Баяғы сау заманын жатыр әндеп.
Далаңда мақтар нәрсең аз қалғанын,
Бір-бірлеп түсірейін саған дәлдеп.
Біріншіге жауап
Жерің жоқ сонша сәндеп мақтайтұғын,
Дені қырат - соқа, шот батпайтұғын.
Арқаңда сар топырақ, жемсіз жер көп,
Егін мен көгеруді ұнатпайтын.
Суы қашық, шөл жерлер тағы аз емес,
Бір атқа бір жұтым су таппайтұғын.
Қары бар, бораны бар, аязы бар,
Жарты жыл тұтасымен қаптайтұғын.
Қасқыры, сүргіні бар, мый-соры бар,
Қауіпсіз малың аман жатпайтұғын.
Өзен аз Сарыарқаңда кесіп аққан,
Еліңді жер жүзімен жақындатқан.
Қақ жарған, не айналған дария жоқ,
Пароход күнде келіп, кетіп жатқан.
Ніл дариясы суарған жылда тасып,
Тасқынымен халыққа болып нәсіп.
Жерің бар ма егінді үш оратын,
Жылында үш қайтара ұрық шашып?
Тауың бар ма Оралдай алтынға бай,
Қанша жұрт кенін қазып қылған кәсіп?
Кавказдай бұлақ болып нефть* аққан,
Тұратын басқа жерден байлығы асып?
Ылғи жаз, қыс дегені - қоңыр салқын,
Қар түсіп кейітпейтін тұрған халқын.
Нефть - мұнай (жер майы).
Жерің жоқ күн сәулеге дәл қарайтын,
Орталық экваторға тұрған жақын.
Кедей боп құруыңа елден ерек,
Түбінде, мен айтайын жерің себеп.
Ағашты, шымды жер аз Сарыарқаңда,
Оның өзін жат елдер алса керек.
Дәлел жоқ жеріңді онша мақтайтұғын,
Әлде оның кеңдігі ме мақтайтының?
Ендеше ұқтырайын Сарыарқаның,
Кең болып, ел көшіріп жатпайтынын:
Адам өспек, мал өспек жыл-жыл сайын,
Сондықтан жер тараймақ, бізге дайын.
Жан мен мал өскендіктен жер тарайып,
Жұрт жиылып, кетірер далаң жайын.
Жер іздер; жерге сыймай, өскен елдер,
Оларға сыйғаныңша далаң «кел» дер.
«Кел» дегені емес пе қорқар жан жоқ,
Қарсыласпай қашатын аңдар сендер.
Далаңа да таршылық қазір жетер,
Шойын жол Сарыарқаны шырмап өтер.
Ақырып жалмауыздың жалғыз көзі,
Қыстау мен жайлауыңда түтіндетер.
Сол түтін өртенгені Сар Даланың,
Байлығың, жақсы жерің қолдан кетер.
Жұмысқа көндікпеген коп надандық,
Қалаға малайлыққа тентіретер.
Далада қазақ малы жүрген аңдай,
Өседі еңбек дерлік еңбек алмай.
Сондықтан бір қыс қатаң бола қалса,
Арналған қырылуға бірі қалмай.
Қар қалың, не мұз, яки боран болса,
Жерден көк тістей алмай малдар тоңса.
Не дерт келсе, қайтермін деп сақтанып,
Жұтай ма еңбегінен егін орса.
Бәрі де құдайдан деп ерегісер,
Бола ма надандықтан десең сонша.
Бар істі бір құдайға тапсырғанда,
Бар айыбын арта сап асқынғанда.
Партияға шашылып қазақ малы,
Бейнетті аз көрмейді қасқырдан да.