Экономика | Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық

Мазмұны
Кіріспе
1-бөлім. Дағдарыс жағдайын мемлекеттік реттеудің түрлері.
1.1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық – методологиялық негіздері.
1.2. Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу.
1.3. Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жағдайдан шығу әрекеттері.
1.4. Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстан шығу жолдары.
2-бөлім.
3-бөлім. Кризиске қарсы басқарудағы шетелдік тәжірибелер
3.1. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік басқарудың дағдарысқа қарсы аспектілері.
3.2. Л.Эрхардың реформасынаң кризиске қарсы бағытталуы.
3.3. Америка экономикасын кризистен шығару үшін Ф.Д.Рузвельтонның «Жаңа курс» бағдарламасы.
Кіріспе
Мемлекеттік басқару дағдарысы- мемлекеттік басқару құрылымының тұрақсыздануымен, саяси институттардың ықпалының теңгермелуімен, саяси қақтығыстардың ұшығуымен, көпшіліктің белсенділігінің артуымен сипатталатын қоғамның саяси жүйесінің өркендеуі мен қызмет көрсетуінің ерекше өзгерген түрі.
Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстың негізгі белгілері болып мыналар табылады.
- саяси және әлеуметтік қақтығыстардың ұшығуы, оның ашық саяси сипат алуы немесе талап пен сұраныс билік құрылысының саяси бағытын, басқарудың стратегиясы мен әдістерін өзгертуге бағытталады.
- Қақтығыстардың өсуін мемлекеттік биліктің басқара алмауы, саяси-экономикалық процесстер мен дәстүрлі әдістердің қатынастарын реттеу мемлекеттің ішкі және сыртқы саясат “зигзаг” түрінде көрінеді.
- Басқарудың құрылымдық-функционалдық жүйесінің және саяси билік институттарының теңестірілмеуі, қоршаған ортамен өзара қарым-қатынастың үзілуі, мемлекеттік биліктің легитимділігінің жойылуы, қоғамның саяси қауіпті және ұшыққан күйі.
Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстың барлық белгілері кезеңдермен дамиды.
Бірінші, бастапқы кезең: қоғамдық өмірдің әр аумағында көптеген жанжалдар ошағынаң пайда болуымен сипатталады. Солқылдақ плюралистикалық жүйеде тоқырау күштер мен көзқарастардың жаңа арақатынасын көрсетеді, олардың шешімі саяси дамудың жаңа көздері болып табылады.Бұл жағдайда жанжалдар тұрақтандыру, түзету рөлін атқарады.
Қатаң көпшілік- саяси жүйеде жанжалдар тұрақсыздық, бұлғаңдату рөлін атқара отырып саяси күйзелісті тереңдетеді.
Екінші, мемлекеттік билік кезеңі: қоғамдық институттардың қызметі механизмінің ыдырауы, құрылымның сәйкес келмеуі, әлеуметтік- экономикалық жағдайдың түрлері мен әдістерінің өзгертілуін сипаттайтын және қоғамдағы төтенше жағдайдың келісімі арқылы шешіледі.
Үшінші, дағдарыстың өсуі мен ұшығу кезеңі: тұрақтанған саяси құрылымның ыдырауы, энтропияға бастайтын мемлекеттік билік жүйесі, яғни ыдырау, мемлекеттік биліктің құнсыздануы, билік органдарының негізгі сапасын жоғалтуы- қоғамдық процестері басқаруға ықпал етеді. Бұл жағдайда басқарудың жалпы жүйелілігін қарастырамыз.
Әрине, бұл кезеңдерді бөліп қарау салыстырмалы және шартты сипат алады.Іс жүзінде барлығы әлде қайда күрделірек. Көрсетілген кезеңдер арасында “қытай қабырғасы” жоқ .Өмір өзені “тоғызыншы валюталарды” тудыратын толқындардың қайда және қашан жиналатынын байқауға мүмкіндік бермейді.
Мемлекеттік биліктің күйзеліске ұшырауының себептерін нақтырақ қарастырайық .
Жанжал- адамзат қатынасындағы объективті элемент екені белгілі. Бұл қоғамдық қарым-қатынастың өнебойы болып тұратын және мүлдем жойып жіберуге болмайтын, потенциалды мүмкіндіктер мен субъектілердің деректі қақтығыстары, мүддесі мен мәнін жоғары қоюға дағдыланған динамика түрі.
Өтпелі кезеңдегі қоғамның дамуының негізгі жанжал доминанты ретінде қоғамдық өмірдің маңызды саласына өтетін үлкен көлемді әлеуметтік-саяси жанжал болып табылады. Өтпелі кезеңнің мәні қарама-қарсы бағытта екі процесс өтіп жататындығында – бір жағынан: дәстүрлі мемлекеттік институттардың демонтажы, билік функциясын жүргізудегі дағды мен стереотиптер болса, екінші жағынан: жаңа дәстүрлі емес институционалдық құрылымды көбейту және саяси тәртіптің ережелері мен мөлшері.
Өтпелі кезең экономикалық және саяси кеңістікте бір уақытта қарама-қарсы қызығушылық пен құндылықтары бар әртүрлі тасығыштар болған глобальды бетбұрыс алады. Бұл күйзелістерде байқалады өтпелі кезеңнің әлеуметтік –саяси күйзелісінің өзгешелігі қоғамдық тұрақтылықта көлденең сипат алса (тәртіп шеңберіндегі күрес) , онда өтпелі кезең-тік-тәртіпке қарсы жаңа күрес сипатына ие болады.
Әлеуметтік-саяси күйзеліс келесі тенденциялардың қақтығысуымен сипатталады:
- бір жағынан: қоғамның ресми декларацияланған қажеттілікпен регидтік ахуалдан плюралистікке өтуі болса, екінші жағынан: субъективті тартылыстың қоғам мен мемлекетті басқарудың бұрынғы қатаң механизміне өтуімен сипатталады.
- бір жағынан: бүкіл қоғамның саяси қарым-қатынасының түбегейлі демократиялық түрлендіруінің алғашқы бағыттылығынан, ал екінші жағынан: тек жаңа элитаның қызығушылығын жүргізу ұмтылысынан көрінеді.
- бір жағынан: “нарық бостандығы” ұранымен, екінші жағынан: нарық қарым-қатынасына қоғамның субъектілерінің қатысу тиімділігі үшін жасанды,бастапқы тең емес мүмкіндіктер құру.
- Бір жағынан: мемлекет ішіндегі және мемлекет арасындағы ұлттық қарым-қатынастардың өркендету құрылымдарын жетілдіру қажеттілігі, екінші жағынан: корпаративті мақсаттарды орындау үшін этникалық дичтатты пайдалану.
Өтпелі кезеңде де сананың, қондырмалы механизмдердің, саяси –идеологиялық факторлардың рөлі елеулі өседі және анықтаушы ретінде қалыптасады.
Ескілерді бұзу және жаңа тағайындауларды орнату қоғамның санасында мәдениетпен сүйемелденеді. Қоғамда алауызды құнды әлемдік қойылымдар толған уақытта күйзелістерді жеңу қиынға соқтырады, өйткені екі жақ та бірінің ұсынысын бірі қабылдағысы келмейді.
Жалпы айтқанда, саяси немесе мемлекеттік басқару күйзелісі дегеніміз-билікті ұйымдастыру, іске асыру және қайта бөлудегі тойталас. Бұл күйзелісті шешу, ымыраға келу және нақты жағдайда келісім табу, мемлекеттік биліктің табанды қажеттілігі болып саналатын басты императиві болып табылады. Мемлекеттік басқарудың өркендеуінің парадигмасын қалыптастыру және мемлекеттік билікті ұйымдастырылған, тұрақтанған қоғамның орталығына айналдыру мәселесі туындайды.
Елдегі дағдарыс тұрақсыздық болғандықтан туындамайды.Олар жоғарыда айтылып кеткендей, әрқашан болған және қоғамда әр кезде болады. Қысым көрсету дер кезінде бұл процесті бақылай және реттей алмағандықтан, яғни оны бақыламағандықтан болады. Атап өтетін болсақ:
1) басқаруды қоғамның қызығушылығының немесе оның жеке субъектілерінің кейбіркүйзелістерін реттеу, шешу және басу деп түсінуге болады.
2) “жанжалдарды реттестіру” мен “жанжалдарды шешу” терминдері үйлесімсіз. Жанжалдарды шешу- дегеніміз жанжалдасушы жақтардың ортақ мүддесін қанағаттандыру немесе белгілі тәсілмен бір жақты басу деген сөз. Жанжалды реттестіру- анықталған ережеге бағынып, “құқықтық қорларға” жанжал енгізу .
3) Саяси - әлеуметтік жанжалдардың көпшілігі кез-келген сатыда және кез- келген кезеңде тиімді болуы мүмкін. Жанжалдарды басқарудағы тактикалық іс-әрекеттің жүйелігі мынадай болуы мүмкін:
- институттандыру- жанжалды шешудегі ережелер мен мөлшерлерді тағайындау.
- легитимділік-институтцияландыру процесіндегі жанжалға қатысушылардың көпшілігінің белгіленген мөлшер мен ережені ерікті түрде сақтануынан қатаң тәуелділікке жеткізу.
- Қарама-қайшы топтарды құрылымдандыру; коллективті субъектілерді- тасығыштардың түрлі қызығушылығын көрсетуге және ұйымдастыруына жағдай туғызу:
- Жанжалдың қысаңдануы, яғни бұл басқа кезеңге өтуіне байланыста біртіндеп босаңсуы;
4) күйзеліске қарсы басқару жанжалды процестер формасын саяси, әлеуметтік, экономикалық және өнегелілік зияндылылығын азайтуды қамтамасыз етуді білдіреді. Осыдан барып әлеуметтік- саяси жанжалдарға стратегиялық бағдар беру көптеген көлемді, өткір және қауіпті жанжалдар ұзақ , қауіпсіз жанжалдарға түрленеді. Қоғамның өмірінен болуы мүмкін, белгісіздік деңгейі жоғары күйзелістерді максималды түрде шығару керек , демек бақылаулықтың төменгі пайызымен;
5) белгіленген қайшылықтарды тиістеу және әлеуметтік-саяси қарым-қатынастарды үйлесімдеу мүмкін болады, егер адекватты “күйзелістік дабыл” беру механизмін құру төменнен жоғары қарай болса;
6) жанжалға билік ұстаушылардың көзімен құндылық ретінде қарауға болады, өйткені ол қоғамдағы сәтсіздікті меңзейді, белгілі мәселелерді көрсетеді және саясаттың мақсатын жақсырақ қалыптастыруға , қауіпті нүктелерді қадағалауға , әлеуметтік дамудың жаңа бағыттарын ашуға көмектеседі. Оның қалыптасуы “біз шығаруды” жеңілдетеді, қоғамдағы жауласудың деңгейін төмендетеді,одан басқа , саясаткерлерге өздерін бейбітшілік орнатушы, басшы етіп көрсетуге көмектеседі.
Әрине, үкімет әрбір күйзеліске кірісуге міндетті емес, мемлекеттен тыс күйзелістерді шешетін басқа да институттар бар. Мемлекеттік- әкімшілік органдардың араласуы мынадай жағдайда болады, егер күйзелістер оған қатыспаған азаматтардың қызығушылығына қауіп төндірсе, егер ұлттық қауіпсіздікке қауіп төнсе , егер күйзеліс актілерінің заңсыз озбырлығына субъектілермен құқық тәртібіне қауіп төнсе.
Сонымен қатар, мемлекеттік органдар өздерін саяси процесті жеке, субъект етіп көрсете алмайды, өздерін азаматтық қоғамға қарсы қоя алмайды.
Бірақ , азаматтық қоғамның субъектілері саяси өнімді (шешімдер, программалар, жобалар, нормативті құқықтық акт.тағы да басқа) өндіру жөнінен мемлекетпен жарысқа түсе алады, саяси қозғалыстар мен процесстерге қатысады, мемлекеттік билікке үміткер бола алмайды, ал дәлірек айтқанда мемлекеттің заңдастырылған, тікелей зорлық-зомбылыққа апармайтын билік-әкімшілік беделіне әсер ете алмайды.
7) мемлекеттік басқару профилактикалық түрде қалыптасу керек. Мұндай басқару шешуші қол сұғушылық алдында күйзелісті реттеу мақсатымен тоқтамайды. Мемлекеттің әлсіздігі оның іс-әрекетінің кішігуі үшін жиі саналады. Басқару, яғни алдын-ала болжау деген сөз, мемлекеттік билік себептердің орнына күйзеліс белгілерімен күресуі керек.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық-методологиялық негіздері
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру қажет. Себебі білімінің кез келген саласы “оның тәжірибемен дәлелденген бастапқы аксиомалары жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына айналады”. Біздің ойымызша, экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік –шаруашылық процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық және ұйымдық-құқықтық негізде араласуын білдіреді.
Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігін анықтайтын факторлардың мәнісін қарастыруға кіріспестен бұрын оларды, былайша айтқанда ұғымдық түрде анықтап алу керек. Ең алдымен мәселе “таза қоғамдық тауарлар”, яғни нарықтық қатынастар механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөнінде болмақ .
Адамзат тарихы мемлекеттердің пайда болуы мен дамуы барысы, сондай-ақ, олардың арақатынасы бейбіт іс-әрекеттермен қатар, күштеу жолымен де анықталатындығын айқын көрсетіп отыр. Соңғы жағдай, яғни күштеу іс-әрекеттері объективті түрде белгілі бір материалдық-техникалық және интеллектуалдық қорларды елдің қорғаныс қабілетін қажетті деңгейде қамтамасыз ету үшін бөлуіне мемлекетті мүжбүр етті, оған қоғамның барлық мүшесі де мүдделі. Сондықтан олар мемлекет тарапынан шетелдік қол сұғушылықтан қорғау жөніндегі шараларға бірыңғай ие бола отырып, жоғарыда аталған қорларды жасауға арналған мәжбүрлі салықты төлеуге түсіністікпен қарайды. Өйткені бұл қорларды тұтыну, жекелеген сұраныс жиынтығын анықтау арқылы емес, ұжымдық түрде жүзеге асырылады, ал бұл нарықтық механизмді шектейді және қоғамдық тауар көрсеткіштерін қалыптастырады. Мұндай тауарлар қатарына мемлекетті басқару ісін,............