Этнография | Шетелдік Азияның халқы

Мазмұны
1.Шетелдік Азияның халқы
1.1.Өсу динамикасы
1.2. Ұлттары
2. Этникалық құрамының қалыптасуы
3. Қазіргі кездегі этникалық құрамы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Шетелдік Азия әлемде халқының саны жағынан алдыңғы орында. 1990 жылдардың ортасында халық саны 3, 06 млрд. ал жер шарында таралған халық саны 58,2 % . Аумағы бойынша (27,2 млн. кв. км. Антарктиданы есептемегенде 20% жерді құрғақ жерлер алып жатыр). Шетелдік Азия, Америка мен Африкадан кейінгі үшінші орынды алып жатыр.
Өзінің географиялық, этникалық және мәдени жағынан бұл елді –мекенді төрт бөлікке бөлуге болады. Олар: Оңтүстік-Батыс, Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс және Шығыс Азия.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін шетелдік Азия империалистік державаның жартылай отарға тәуелді болды. Олар: Англия, Франция, Нидерланды, Португалия, АҚШ. Нәтижесінде, соғыстан кейін бұл елдер өз егемендігі (Қытай, Вьетнам, ҚХДР) алды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін отар елдер болған Үндістан, Пәкістан, Цейлон, Бирма, Камбоджа, Индонезия өздерінің тәуелсіздігін алды.
ХХ ғасырдың басындағы шетелдік Азия халықтарының (млн. адам) өсу деңгейі
Азия- ның аума-ғы 1900 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2025
Оңтүс-тік Батыс Азия 48 42 56 74 98 130 167 209 271
Оңтүстік Азия 302 480 595 754 930 1164 1387 1592 1855
Оңтүс-тік Шы-ғыс Азия 104 182 226 287 356 438 519 593 688
Шы-ғыс Азия 401 671 791 986 1183 1324 1475 1588 1721
Барлығы 915 1375 1668 2102 2567 3057 3548 3982 4535
Азия халықтарының орналасуына байланысты өзгерістер болды. ХІХ ғасырдың басында Азия халқы біршама өсті, басқа елдерге қарағанда оның мөлшері 1650 жылы 60%, ал 1800 жылы 60%-ке өсті. Құндылыққа байланысты халқының саны мен өнімнің азаюы көп.
Халықтың тілдік құрамы мен топтары
Тілдік отбасылық топ %-пен алғандағы жалпы халық саны
Сино-тибеттік отбасы 38,7
Қытайлық топ 36,5
Орталық топ 2,2
Үндіевропалық отбасы 29,7
Үндіарийлік топ 26,9
Ирандық топ 2,7
Басқа да топ 0,1
Австронезийлік отбасы 8,0
Батысавстронезиялық топ 7,8
Орталықавстронезийлік топ 0,2
Дравидийлік отбасы 6,7
Оңтүстік топ 4,2
Оңтүстік Шығыс топ 2,2
Гондвандық топ 0,1
Басқа да топтар 0,2
Жапондықтар 4,3
Австроазиаттық отбасы 3,0
Вьет-мнонгтық топ 1,9
Мон-кхмерла топ 0,4
Мунд тобы 0,3
Мяо-яо тобы 0,3
Басқа да топ 0,1
Алтайлық отбасы 2,6
Түріктік топ 2,2
Монғолдық топ 0,2
Тунгус-маньчжурлық топ 0,2
Паратойлық отбасы 2,5
Кореялықтар 2,3
Афразияийлік отбасы 2,1
Семиттік топ 2,1
Басқа да отбасы, топтар 2,1
Барлығы 100
Аумағы жағынан ірі елдер: Қытай, Үндістан, Индонезия, Жапония, Бангладеш, Вьетнам, Пәкістан,Филиппин, Тайланд, Турция, Иран. 11 елді мекеннің ішінде (42 санның ішінде) 1995 жылы санақ бойынша 91%. Шетелдік Азия дүниежүзілік халықтардың жалпы 53%-тін алып жатыр.
Олардың барлығы (Жапониядан басқа, туу мөлшері аз, басқа экономикалық елдерге қарағанда) демографиялық саясатты жүргізу нәтижесінде бұл туылу дәрежесіне бағытталған саясат. Нәтижесінде бұл халықтың өсуі (Азияның көптеген елдерінде) біраз азайған, әлі де болса халқының өсуі жағынан көбірек. Елді-мекеннің жылдан жылға өсуі 1987-2000 жылдардың орташа құрамы-мыс: Бангладеш – 2,4%, Пәкістан – 2,3%, Үндістан, Индонезия мен Тайландта – 1,6%. Жапония халқының өсімі жағынан қысқарған (2010 жылға дейін), одан кейін оның әлі де көбеюі үстінде тоқтаусыз.

Этникалық құрамының қалыптасуы

Шетелдік Азия өзінің этникалық құрамы жағынан өте әлсіз. Мұнда бүтінімен алғанда жүздеген халық, біржанұялық тілге жатады, бірақ әртүрлі топқа жатқызуға болады.
Ежелгі Азияның өркениетті дамыған жерлері: Месопотамияның оңтүстігіндегі Двуречье (б.ғ.д. ІІІ мың жылдықтың басы), Қытайдың Солтүстігі Хуанхэ жазығы (б.ғ.д. ІІ мыңжылдықтың ортасы) жатады.
Көптеген Азия халықтарының тілдік құрамы б.ғ.д. V – ІІ мыңжылдықта қалыптасты.
Ең көп тараған ежелгі тіл Аравияда Оңтүстік Батыс Азияда олар аннад, вавилон мен ассириялық, арамей, финикия, ежелгі еврей және араб тілдері тараған.
Шетелдік Азияның ірі елдері мен ұлттық санының бөлінуі
Халқы Халқының саны Көп мөлшердегі ірі халықтар Оның санының %-не шаққандағы мөлшері
Қытай 53 Қытайлықтар (хань) 93, 3
Филиппин 100 Бисайя,
тагал 41, 0
23,5
Индонезия 150 Явандықтар
16, 5
Малайзия 12 Малаялықтар
43,7
Қытайлықтар 32,8
Вьетнам 50 Вьетнамдықтар 87,6
Тайланд 30 Сиамдықтар 52,9
Лао 26,8
Қытайлықтар 11,9
Мьянма 30 Бирландықтар 75,5
Үндістан 150 Хиндустықтар 27,9
Бикарлықтар 10,5
әкістан 13 Панджабтықтар 64,7
Пуштундықтар 15,6
Синдкилықтар 14
Ауғанстан 30 Ауғандықтар
(пуштундықтар) 52,4
Тәжіктер 20,4
Иран 30 Персиялықта 45,3
Азербайжандықтар 17,0
Турция 15 Түріктер 85,6
Курдтер 10,7
Иран жазығы мен Үндістанның солтүстік аудандарында ирандық және үнділік топ құрылды. Инд және Ганга бассейінінде ежелгі арийлықтардың кіруіне байланысты Үндістанда ежелден бері тараған дровийлік отбасының тілдері оңтүстікке қарай ауды.
Үндістанның орталығы мен солтүстік-шығысында лунд тілі құрылды, ал Үндіқытай жартыаралында оларға жақын тіл мон-кхмерлік отбасы болды. Индонезиялық тілдік топ, б.ғ.д. ІІ – І мыңжылдықтарда Қытайдың оңтүстік бөлігі мен Үндіқытай мен Индонезияның шығысында қоныстанған.
Қытай халқының орталығы мен солтүстік бөлігін қытай-тибеттік отбасы құрап, біртіндеп оңтүстікке қарай тараған, Үндіқытайдың қалғаны, Мон-кхмерліктермен өте жақындасып кеткен. Қытай-тибеттік халықтардың солтүстік және солтүстік-шығыс облыстары алтай тілдес отбасылық халықтарға жатады. Бұл корейлік тіл соңғы отбасылармен байланысқан. Жапон тілі көбінесе жекеленген, яғни ешқандай отбасына жатпайтын тіл ретінде көрінеді.
Бұл көрсеткіш халықтың этникалық географиялық жағдайының өзгеруге және миграцияның өсуін көрсетеді. Класқа дейінгі кезеңнің кластық кезеңге қоғамға өту үрдісі кезінде және одан кейінгі феодализмнің дамыған кезеңінде алдыңғы азиялық және ортаңғыазиялық көшпенді малшылар алыс ара қашықтыққа көшіп жүріп үлкен мемлекеттер құрды. Осының нәтижесінде VІ – VІІІ ғ.ғ. араб халифаты, керемет үлкен Шыңғысхан империясы, ХІІІ ғ.., ХІV – Х V ғасырларда түрік-араб мемлекеттері және ХVІ ғасырдың басында Солтүстік Үндістанда Ұлы Моғол империясы құрылды.
ХV ғасырдың соңында Азия Европаның отарына айналып, бұл азиат халқының жағдайы кедейшілікке алып келді және олардың өсуін тқтатып қалды. Капитализмнің орнауымен Азияның көптеген елдерінде жерді тартып алумен ауылшаруашылығын құлдырату нәтижесінде елдің жылжуы басталды. Басқа елдерге қарағанда Азия халқының эмиграциялық жағдайы тез қарқынмен өсті. ХІХ ғасырдың екінші жартысында, Колонизаторлардың плантациялық шаруашылықты тез қарқынмен дамытуына байланысты Оңтүстік Шығыс Азия елдерін негізінен жұмыс табу мақсатымен көшіп келген қытайлар миграциясы кең етек алды. Үндістанның үлкен тобы, соның ішінде – Цейлонды, Малаяны, Американың Орталығы мен Оңтүстігін және Оңтүстік Африка да дәп осы жағдайға тап болды. Сонымен қатар араб елдерінен (негізінен Ливан мен Сириядан) Америка елдерінде жүріп жатқан эммиграцияда аз емес болды. Елдердің көшіп-қонуына, сонымен қатар, империалистердің отарлық мақсаттағы соғыстар да себеп болды. Екінші дүниежүзілік соғыс пен соғыстан кейінгі жағдайларға байланысты миграцияда едәуір ауқымды болды. (Жапонияға, Қтайдан, Кореядан және Оңтүстік Шығыс Азиядан жапониялықтардың қайта оралуы, Түркиядағы гректердің, болгарлықтарды, албандықтардың репатрициясы және Түркияға Балқан еліндегі түріктердің оралуы т.с.с. әртүрлі ұлт өкілдері мен дін өкілдерінің қақтығыстарына байланысты болған елдердің көшуі де ауқымды көлемде болды. (Мұсылмандардың Пәкістанға жылжуы, ал индуйстер мен сикхалардың Үндістанға көшуі, арабтардың Израилдан қашуы т.с.с). Бүгінгі таңда басқа елдерде тұратын азиялықтардың саны 5,5 млн-ға жетіп отыр, дәлірек айтқанда Америкада 2,5 млн., Африкада 1,6 млн., Европада 1,1 млн., Австралия 0,3 млн шетелдік Азияда туу динамикасы мен деңгейі арасында үлкен айырмашылық бар. Оңтүстік Батыс Азияның ірі елдерінде, соның ішіндегі Шығыс Азияда – туу мөлшері өте төмен. Үш мемлекетте – Жапония, Сянган (Гоконгта) мен Сингапурда халықтың өсу деңгейі қайта өрістей бастады. (80 жылдардың екінші жартысында бұл елдерде жиынтық коэффициенті 1,7; 1,5 және 1,5 т.б. жалғаса береді) 42 мемлекеттің 12-сі шетелдік Азияға қарсы болды, 80 жылдардың екінші жартысында халқының жалпы туу коэффициенті 40%-ке жетті. Олардан Камбоджа мен Шығыс Тимор – Оңтүстік Шығыс Азияға Ауғанстан, Бангладеш пен Пәкістан, Оңтүстік Азияға қалған 6 ел – Оңтүстік Батыс Азияға: Иордания, Ирак, Иемен, Оман, Сауд Аравия, Сирия кіреді. Туудың ең ірі жиынтық коэффициенті Иорданияда – 7,28 құрайды.
Іс жүзінде, шетелдік Азияның туу мөлшері төменірек (Қытайда, Оңтүстік Кореяда, Малайзияда, Тайландта, Шри-Ланкте, Ливанда, Турцияда) ал басқа елдерге қарағанда жоғары болып саналады. Белгілі дәрежеде бұл құрылымдық факторларға байланысты болды, яғни әйелдің отбасын құру орта жасының көтерілуіне байланысты. Бірақ, бұл туу көрсеткішінің төмен болудың негізгі факторы – дүниежүзінің басқа аймақтарында: индустриялану, урбанизация, отбасы мен бала рөлінің өзгере бастауы. Бұл фактордың тез қарқынмен дамуы демографиялық саясатқа, туудың қысқаруына байланысты. Шетелдік Еуропа елдеріне (Қытай, Вьетнам, Бангладеш, Үндістан, Индонезия, Непал, Пәкістан, Сингапур, Тайланд, Турция, Оңтүстік Кореяны) жатқызуға болады.
Шетелдік Азия – қайталанбас, ерекше аймақ, еркектер саны әйелдерге қарағанда (58 млн. адамнан) жоғары. Бірқаншама елді (Жапония, Индонезия, Израйль, Иемен, Кипр) мекенді құрайды. Мұндай елдер Шығыс Азияның – Қытай, Сянгон (Гонконг) сияқты елдерінде еркектер жасының (60-64) басым болуын құрайды. Оңтүстік Кореяда әйелдер жасы 50-54. Мьянме мен Индонезияда әйелдердің көбеюінің басталу мөлшері 25-29 жас. Оңтүстік Азияда, әсіресе еркектердің басым көпшілігі белгілі. Сонымен қатар осы аймақтың көптеген елдерінде барлық жастарда еркектердің көбеюі байқалады. Мысалы, Непалда соңғы 20 жылда барлық жас аралығында еркектердің көбеюі тез қарқынмен өсті, кейіннен бұл елдің жыныстық құрамының өзгеруіне әкеп соқты.
Оңтүстік Батыс Азияда барлық жас аралығында дерлік тұрғындардың басым көпшілігі – еркектер, мұндай құбылыс Иордания мен Сирияда байқалады.
Антропологиялық жағынан шетелдік Азия өте күрделі, мұнда адамзаттың төрт ірі, әртүрлі нәсілдік топтары кең тараған.
1) Европоидтар (шамамен 29%) оңтүстік тармақтыңқ әртүрлі нәсілдері қалыптасқан. Жерорталық, алдыңғы азиаттық, үндіфрикандық бұлар Оңтүстік-Батыс Азия мен Солтүстік Үндістанда тараған.
2) Азиаттық монғолоид (шамамен 31 %) солтүстігі мен шығысы (монғолдар, тунгустық-маньчжур халқы) континентальды, немесе тынықмұхиттық (кореялықтар, солтүстік қытайлықтар) жатады.
Монғолоидтарға монғолоидтық және австолоидтық нәсілдердің аралас және өтпелі формалары жатады. Олармен байланысқан: Оңтүстік азиаттық нәсіл, оңтүстік монғолоид (25%), оңтүстік қытайлықтар, индонезиялықтар, филиппиндықтар, Үндіқытай халқы, жапондықтар (4,3%), соның ішінде айстықтардың құрамындағы элементтер де кіреді, шығысиндонезиялық түрге (молуктық арал халқы) австролойд элементтерінің қоспасы да аралас.
3) Австролоидтық нәсіл Азияда саны жағынан өте үлкен емес, бірақ ол көптеген аудандарда тараған. Веддоидалық нәсіл веддордан басқа Шри-ланкте дравдий халқы мен мунд халқын кездестіруге болады, соның ішінде бхил халқы, үндіарийлық тілдік топқа: сеноев, кубу, лубу т.б. Индонезияның ұсақ халқы, папуасско-мелонизеялық нәсіл – Индонезияның шығыстық халқы, Тайланд пен Малайзиядағы семанг халқы, Үндістандағы андаман халқы, Жапониядағы айнстықтар мен айидықтар жатады.
Европоидтық нәсілдердің оңтүстік тармағы мен веддоидтық нәсіл арасындағы ежелгі байланыс нәтижесінде оңтүстік Индияның тип құрамды (елдің 9,3%-і), бұларға – көбінесе дравадийлік отбасына қатысты елдер, Оңтүстік Үндістан елдері жатады.
4) Негроидтар Аравияның жарты аралығында, әсіресе жақын аймақтарында кездеседі. Шетелдік Азияда, мына әлемдік діндер буддизм, христиан және ислам, бұл ала-құла мұсылман дінінің негізгі санын құрайтын елдер. Тиморде (20% халық), Кипрда (18% түріктер), Үндістанда (10,8 %)-ті құрайды. Қытай провинциясындағы Синьцзян – ұйғырлық автономиялы ауданындағы халықтардың көбі мұсылмандар. Филиппиндік Моро мен цейлондық маврлар мұсылмандыққа сенеді.
5) Буддизм дініне, құдайға сыйынушылық Үндіқытай мен Шри-Ланкта құрылған. Шығыс Азияда буддизм басқа діндермен де байланысты. Конфуцизм мен Қытайдағы даосизм, Кореяда - конфуционализм болса, ал Жапонияда – синтайз мен конфуционализм тараған. Монғолия мен Тибет халықтарында ламанизм буддизммен ұштасқан.
6) Индуизмді Үндістанның (83,6% халқын), Непал (90%), Пәкістан (10%), Шри-Ланк (20%) құрайды. Ежелгі халықтарға қарағанда бұл елдерде индуйзм ерекше дамыған. (Мысалы, Индонезиядағы балк халқы).
Филиппин халқының негізгі бөлігі христиандықты қолдайды. (93%-тік христиан халқы құрайды, соның ішінде католиктер), Кипрда (82%-нің негізін правословтықтар құрайды). Және Тиморда (80% католиктер) т.б. Мұнымен қоса христиан дінінің негізгі бөлігінің 53 %-тін Ливан халқы құрайды. Христиан діні алғаш Оңтүстік-Шығыс Азияның отар елдерінде қалыптасып, әсіресе миссионерлердің қатынасуымен (Вьетнамда, Саравакта, Солтүстік Борнеоде, Тиморда) болды.
Тайпалық одақтардың культ ізбасарлары (анимисттер) көбінесе Индия, Қытай мен Оңтүстік Шығыс Азия ішкі таулы аймақтарында сақталған.
Қазіргі этникалық құрамы
Мыңдаған халықтардың ішінде, шетелдік Азия тұрғындарын, көптеген тілдік құрамы мен топтарға жатқызамыз. Олар сан жағынан да өте әртүрлі болып келеді. Мұнда саны бірнеше мың кейде әуелі бірнеше жүзге ғана жетеді; сонымен қатар бұл жерлерде саны 100 млн-ға жететін елдер де бар.
Шетелдік Азия 107 халықтың ішінде мөлшермен 1 млн. адамның төмен, олардың жалпы саны – 2756 адам, немесе бұл аймақта барлық халық саны 97,9 %
Шетелдік Азия көп ұлтты мемлекет, Үндістан мен Индонезияда 150 халық тұрады, Филиппинде 100 халық, Қытай мен Вьетнамда 50-ден астам, Иранда – 30-дан астам, қалғаны Ауғанстанда, Мьялимде, Тайландта тараған. Елдердің этикалық шұбарлығы кейбір елдердің мемлекеттік шекарамен бірнеше бөлікке бөлінгеніне байланысты күшейтті.
Курдтар топтасу шегіне қарай Турцияда, Иранда, Иракта және Сирияда тұрады,белуджи – Иранда, Ауғанстанда және Үндістанда т.б. тұрақтанған. Оңтүстік – Шығыс Азияның ірі топтарына барлық иммигранттар әсіресе Қытай мен Оңтүстік Азиядан қонытанған. Нәтижесінде, осы сипаттағы елдердің орналасуы нәтижесінде жоғарыда аталған елдердің ішінде этикалық қарым-қатынастар шиеленіскен.
Шетелдік Азияның барлық елдерінің ұлттық құрамы мен этникалық топтасуын бірнеше топқа бөлуге болады.
1-ші топқа жеке ұлттық қатынасын сипаттап, негізінен барлық халықтың 95%-ін құрайды. (Жапония, Корея, Бангладеш, араб халқы).
2-ші топқа халықтың негізі 70-95%-тін құрайды. (Вьетнам, Камбоджа, Мьянма, Турция, Сирия, Иран, ҚХР, Шр-Ланк, Сингапур). Бұл елдердің көбінде ұлттың аз орналасуы әртүрлі: сан жағынан да, әлеуметтік-экономикалық дәрежесі, мәдение және этникалық даму жағынан да, бұдан кейінгі елдерде негізгі елдің жартысын не одан сәл көп мөлшерін (70%-тен көп емес) ғана .........