Археология | Түркістандық археология әуесқойларының қызметтері

Мазмұны
Кіріспе.................................................................................................................2
І. Археология әуесқойларының Қазақстан және Түркістан аумағындағы қызметкерлері.
1.1.Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің құрылуы тарихынан................................................................4
ІІ. Түркістандық археология әуесқойларының қайраткерлері:
2.1. В.В.Бартольд...........................................................................................14
2.2. Н.П.Остроумов.......................................................................................17
2.3. В.А.Каллаур............................................................................................18
2.4. А.А.Диваев..............................................................................................20
ІІІ. Түркістандық археология әуесқойларының қызметтері және оның негізгі бағыттары.
3.1. Ертедегі қалалар, елді мекендер және обаларды зерттеу. Археологиялық қазбалар..............................................................................22
3.2. Тасқа салынған бейнелеулер, эпиграфика және жазбаша қайнарлар...............................................31
3.3. Сәулетшілік өнер...................................................................................31
3.4. Тас мүсіндерін зерттеу...........................................................................41
Қорытынды..........................................................................................................44
Сілтемелер тізімі..................................................................................................46
Қолданған әдебиеттер тізімі..............................................................................50
КІРІСПЕ
Тап осы дипломдық жұмыстың тақырыбы – Түркістандық археология әуесқойлары және Қазақстан аумағындағы оның қызметі (ТАӘҮ). ТАӘҮ 1895 жылы Ташкентте білімін жетілдірді және 1895 жылы жергілікті әуесқойлармен –өлке зерттеушілерімен және қоғамдық ғылыми өлкетанулық ұйым Түркістандағы археологиялық ескерткіштерді зерттеумен шұғылданды. Бұл үйірме Қазақстан халқына және Орта Азияда мәдениетті зерттеу ісінде маңызды мұра қалдырды және келесі жылы көптеген тарихшылар мен археологтар ТАӘҮ-де сақталған материалдарына назар аударған.
Қазақстан аумағында ғылыми жариялаулар және басқа да қызметкерлер бұл үйірмеге көңіл бөлді, бірақ көп болмады.
Дәл осылай 1936 жылы Узкомстариса материалдарында М.Е.Массона мақала жариялады. Бұл мақала «Тарихтағы ерте түрік руникалық жазулардың Орта Азияда ашылуы» деп аталды.
ТАӘҮ архивтік материалдарына және В.А.Каллуар жариялаған хабарлауларына сүйеніп, таластық тастардың бірінші ашушысының ерте түркі жазулары мен М.Е.Массон ескерткіштердің таластық этнографикалық ашулары көпшілікке тарих туралы мәлімдеулер берді.
1953 жылы В.А.Крачковскийдің «Орта Азия этнографикасы» деген мақаласы жарияланды. Осы жұмыста автор эпиграфикалық ескерткіштердің негізгі бағыттарымен және ТАӘҮ мүшелерінің жұмыс нәтижелерін қысқаша айтып мазмұндайды.
1958 жылы Е.И.Агеевойдың және Г.М.Пацевичаның «Оңтүстік Қазақстан қалалары мен отырықшы елді мекендердің тарихынан» деген байсалды есептеу нәтижесін ұсынған. Автор Оңтүстік Қазақстан археологиялық ескерткіштерімен көптеген жылдар бойы айналысуына байланысты өзінің есептеу нәтижесінде бөлек қалалар мен елді мекендердің кейбір оқиғаларын суреттеп, ТАӘҮ мүшелерінің жариялауларында хабарлайды. Сонымен қатар, 1958 жылы Б.В.Лунинаның «Орыс шығыстануы және Түркістандағы археологияның тарихынан» деген тарихи монографиясы жарияланған болатын.
1895 жылдан 1917 жылмен салыстырғанда мәжілістердің протоколдары және ТӘАҮ мүшелерінің хабарлауларының жұмыстары көптеп жарияланған болатын және олар қазіргі күнге дейін өз мағынасын жоғалтпаған. Бұл үйірменің белсенді қайраткерлері, жергілікті өлке зерттеуші әуесқойлар (В.А.Каллуар, Н.Н.Пантусов, И.В.Аничков, А.А.Диваев және т.б.) көп іздеп шұғылданғандар суреттеумен және Қазақстан аумағындағы археология ескерткіштерін зерттеумен, өздерінен кейін маңызды ғылыми мұра қалдырды.
Бүтінде констатциялауға болады, бүгінгі күні ғылыми жариялаулар Қазақстан аумағында және ТАӘҮ қызметіне арналған. ТАӘҮ мүшелерінің жұмыстары тарихи зерттеуімен маңызды және барлығы еске алына бүтіндей қорытынды жасауға болады.
1. Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің құрылуы тарихынан
Археология әуесқойларының түркістандық үйірмесі 1895 жылы Ташкентте ашылды. Қазақстан және Орта Азияның археология ескерткіштеріне ТАӘҮ жұмыстары бар болған.
Қазақстан мен Орта Азияның Ресейге қосылуына байланысты археологиялық жұмыстардың қысқаша жалпы шолу очеркі бар. ТАӘҮ -ның негізгі қызметіне Қазақстан аумағы тап осы жұмыстың орталығына жатады.
ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азия мен Қазақстанда саяхатшылардың және әуесқой ғалымдардың мекендеу оқиғалары жиіленді. Олар өздерінің жалпы әсерлері мен бақылаулары туралы көнелік ескерткіштерде жалпы шолу жасайды.
Түркістан тарихында Е.Ф.Каляның, әсіресе А.Л.Лунаның аттары есте қалған.
А.Л.Кунның материалдары Орта Азияға және Ресей ғалым қоғамдарына арналған коллекциялар жинауға бағытталған болатын. 1868 жылы Түркістанға келгеннен кейін 80 жылға дейін осы жерде қалып, ол өзінің миссиясын табысты жүзеге асырды. Оның көп санды хабары туралы жергілікті көнелік ескерткіштерде оларға деген қызығушылық болады.
А.Л.Кун 1868 жылдан бастап Түркістанға жұмыс істеген; бірінші нөмірде «Түркістандық ақпарат тізімдері» деген деректе ол бірінші «Османдық» құранға атақты адамды сыйғызды. Бұл мақалада вакуфах туралы, мұсылман схоластикалы білімділік туралы көп жарияланды және жергілікті өмір туралы әр түрлі сұрақ бар. 1882 жылы ол жұмысына байланысты Вильнаға келген болатын және 1888 жылы осы жерде қайтыс болады.
Ерекше құрметпен А.Л.Кунаны «Түркістандық альбомның» құрастырушысы ретінде білуіміз керек. Бұл альбомда көптеген ежелгі өлкелердің, ескерткіштердің суреттері бар. Көптеген суреттер, ескерткіштер қазіргі күнгідей түрде емес, ал кейде ондай ескерткіштерді бүгінгі күнге дейін сақтау мүмкін болмаған. Осы себептен, альбом бағалы қайнар мағынасына ие болған.
Белгілі бірінші орын Түркістан археологиялық өлкесін зерттеген П.И.Лерку болды.
1860 жылдан бастап П.И.Лерку Орыс археологиялық қоғамының мүшесі болды, ал 1873 жылы осы қоғамның секретары болып сайланды. Орта Азияға командировкаға жіберілді, 1867 жылы Жанкент және басқа да қираған орындарға, Сырдария өзенінің өлкелеріне барды. 1870 жылы бұл сапардың нәтижелері жарияланды.
Көп сөзсіз, Лерканың бірнеше ондық беттерден тұратын есептеу нәтижесі өз заманында ежелгі Түркістанды зерттеу үшін үлгі болды.
Ол 1867 жылы жол сапарында П.И.Лерхтің эпиграфикалық бақылауларына ерекше назар аударды. «Лерхтің жазулары өзгеріссіз бірінші орында тұрған болатын»,- деп В.А.Крачковская куәландырады.
Жоғарыда келтірілген мәлімдемелер Орта Азия мен Қазақстаннның тарихи материалдық мәдениетін, ТАӘҮ-нің негізгі басты әрекеттерін көрсетеді. Бұл археологиялық өлкетанудың бірінші кезеңі болды. Бұл кезең ХІХ ғасырдың 90 жылдарының ортасына дейін созылды.
Осыған байланысты ең мамандандырылған ғылыми-өлкетанулық ұйым дайындалған. Түркістандық археология әуесқойларының айтуы бойынша, екінші археологиялық кезең ашылды, яғни олар жергілікті археологиялық тарихты зерттеді. ТАӘҮ және басқа да ғылыми қоғамдардың Орта Азияда В.В.Бартольдтың басшылығымен Қазақстандағы, Орта Азиядағы көне ескерткіштері одан әрі зерттелді.
ХІХ ғасырдың 80 жылдарында Ташкентте ТАӘҮ-нің келешек мүшелері (шенеуніктер, мұғалімдер, докторлар) құрылды, олар Түркістан өлкесін зерттеуге, тарихы, мәдениетіне қызығушылар болатын. Олардың кейбіреулері жеке немесе басқа өлшемге байланысты Ташкент ғылыми-өлкетанулық ұйыммен байланыста болды.
Олардың арасында Ташкент ерлер гимназиясының директоры Н.П.Остроумов болды. Бұл ұйым арнайы археологиялық мекемемен, Петербургтегі археологиялық комиссиямен, Мәскеу археологиялық қоғамымен байланыстар орнатты.
Түркістан өлкесіндегі археологиялық зерттеуге байланысты жазылған очерк авторының айтуынша, 1886 жылға дейін Түркістан өлкесінде дербес қазулар және жүйелі археологиялық зерттеулер шығарылған жоқ. Бұл өлкеде ешқандай мекемелер өздері археологиялық комиссиямен тұрақты және сонымен қатар ресми қатынас жасай алмады. 1886 жылы Н.П.Остроумовқа археологиялық комиссияның ұсынысымен осы қатынасты өз мойнына алу керек болды.
1893 жылы 11 желтоқсанда Түркістандық бөлімде Орыс әмірлік қоғамымен отырыс өтті. Остроумов сол кезде Түркістанда болған В.В.Бартольд «археология бөлімімен» сөз сөйледі.
«Біздің өлкемізде,- деді Остроумов, - ұшы-қиыры жоқ археологиялық ескерткіштер, қорғандар, қалашықтар және қираған қалалар көптеп кездеседі...». Остроумов бұл өлкеде дәл осы уақытта археологиялық қазбалар көп зерттелмегенін, бұрынғы қазбалардың нәтижелерін жариялады. Нәтижесінде ескі заман қалдық күзетіне шара қолдану қажеттілігі туралы ойын айтты.
В.В.Бартольд 1893 жылы археологиялық іздеулердің жиналысында қатысушыларға өз тарапынан «археологиялық істе жергілікті қайраткерлердің маңызды орны бар» екендігін көрсетеді.
11 желтоқсандағы отырыста айтылғандай, «Ташкенттегі археологиялық үйірмеде шешілгендей, көптеген хабарлаулар, пікірлер басқаша сипат алды. Тез арада осыдан кейін жаңа жоба құрылды және жоба содан соң бекітуге жіберілді».
1895 жылы 31 қазанда жарғы халық білім беру министрімен жүзеге асырылған болатын.
Жарғы параграфында айтылғандай, үйірме мыналардан тұрды:
а) Түркістан өлкесінде кездесетін, ескі ескерткіштермен танысу;
б) Суреттерді археологиялық өлкенің картасына енгізу;
в) Археологиялық ескерткіштерді сақтау;
г) Өндірістегі археологиялық қазбаларды;
д) Баспаға арналған жергілікті археологиялық материалдарды өңдеу.
4-параграф қарастырғандай, үйірме құрметті және нақты мүшелерден тұрады, ал 5-параграфта «үйірменің мүшелері мен қызметкерлері жергілікті археологияға қызыққан адамның сұрақ-дауысқа салумен сайланатындығы» қарастырылған; негізгі мүшелер өз ортасынан басқарушыны сайлайды (параграф 7), ал басқарушы ағымдағы істерді анықтап қарайды, шешеді және анықтайды, қандай археологиялық ескерткіштер толық зерттеулерге жатады, қазулардың жолымен, өндірістік қазбаға және үйірменің құрамына кіретіндерді шешеді (параграф 9). Археологиялық рефераттарды тыңдауға және ағымдағы іс жайлы маңызды шешім қабылдауға, үйірмеге жаңа мүшелер сайлауға және т.б. жалпы жиналыс қарастырылады (параграф 10).
Өзіне деген қызығушылықты ТАӘҮ-нің архивында 1896 жылғы 24 қаңтардан бері сақталған белгілі шығыс зерттеушісі Н.Ф.Кашгардың хаты тартады.
Үйірменің ашылуында Петровский былай деді: «Үйірме азат қосылған адамдардың жиналысы болуымен қатар, өз уақыттарын археологияға арнаушылар өзі немесе басқа шығыс археологиясы бөлімдері..., ешқандай басшылық-әкімшілік немесе басқа адамдармен..., құқық және міндеттерімен ол топқа кіре алмайды...; нақты әуесқойлар,- деп жазды Петровский, - билік арқылы тартпайды, олар өздері келеді, егер жұмыстың қалай жүріп жатқандығын көрсе».
Петровский 5-параграф жарғысына байланысты өзінің ойын білдіреді, дауыстаушыны қолдай келе, үйірме құрамына «төменгі дәрежедегі нақты қызметтегілерді» жібермейді. Петровский «барлық әскери борыштылар төменгі дәрежедегі адамдардың қатарында болуымен қатар археология әуесқойлары, сонымен қатар осы ғылымға өз өмірін арнағандар да болуы мүмкін» деп жазды.
Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің ашылуы 1895 жылы 11 желтоқсанда болды. Осы күні барлық мүшелер мен құрылтайшылардың жиналысы өтті. Осы үйірмеге байланысты жергілікті баспасөзде мынадай тақырыпта мақалалар жарияланды: 1895 жылғы 11 желтоқсандағы үйірменің ашылу тарихы, үйірме жарғысы. Осы материалдардың барлығы содан кейін бөлек-бөлек орыс және ескі өзбек тілдерінде жарық көрді.
ТАӘҮ-нің 1896 жылдың 22 желтоқсанындағы отырысында 47 адамның тізімі берілді, үйірменің құрамына кіруге тілек білдіргендер үйірменің құрамына қабылдануға тиіс болатын. Осы мүшелердің арасынан біз А.А.Диваев пен В.А.Каллаурды кездестіреміз. Үйірменің белсенді және алмастырмайтындардың қатарында ізденістерімен қоғамда белгілі болған.
Ғылыми өлкетанулық хабарлаулардың сериясын жасаған және ТАӘҮ мәжілісін талқылаушы Е.Т.Смирнов мүшелердің үйірмесін ашты. Бұл мәжілісте 1895 жылғы 11 желтоқсанда ол былай деді: «Археологиялық мінез-құлқы хабарына пайда әкелу».
Е.Т.Смирнов астын сызып қойған «археолог – маман емес, ал қарапайым әуесқой, сыпайы факті мен мәлімдемелерді жинаушы, ойын басқара алатын, не былай айтсақ, ғылымға пайда әкеле алады, сөнген, ежелгі адамдардың өміріне арналған. Мен қандай да болсын қорытынды жасаудан аулақпын, өзімде жиналған мәліметке байланысты мен мұны көбірек дайындықпен жасаймын».
Байқағанымыздай, Смирнов өзіне сеніммен археологиялық шешулерді Орталық Азия мен Қазақстанды айта келе, жергілікті тарихты зерттеуге мүмкіндік алады. «Әзірге Орталық Азияға ешқандай назар аударылмайды. Олар бұндай назарда болғанды қаламайды, оларға жақсы ғылыми күш қажет». Смирнов көрсеткендей, ғылыми жұмысты бастау үшін грек тарихшылары мен географтарындай жазбаша қайнарларды жинақтау керек, сонымен қатар азиаттық, персид тілінде жазатын, арабша, түрікше және .........