Педагогика | Түркістан АКСР білім, ғылым мәселелері (1918-1924 жж.)

Мазмұны
Кіріспе
І. Тарау.
Түркістан АКСО білім мәселелері
1.1 мектептік білім беру ісі
1.2 Орта арнаулы білім беру жүйесі
ІІ. Тарау
Түркістан АКСР жоғарғы білім беру және ғылымының дамуы
2.1 Жоғарғы оқу орындары және олардың қызметі
2.2 Ғылым және ғылыми қоғамдардың қызметі
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Еліміз егемендік алып, ұмыт болған тарихымызбен қайта жүздесіп, шынай ы тарихты ашып, ақиқатты баяндауға, өткенімізді қайта саралауға мүмкіндік туып отыр. Тірлікке жаңа ұрпақ жетіліп келіп жатқан бұрынғы бар ұрпақтың өзі тағдыр мен тарихтың талай таразысынан қайта өтіп жатқан қазіргідей кезеңде тарихы көп бұрмаулаушылыққа ұшыраған, зерттелуі мырдымсыз тақырыптардың бірі Түркістан АКСР тарихы.
Қазіргі кезде тәуелсіз мемлекетке айналған Қазақ елі тарихын тереңнен танып білуге көмескі тұстарын қайта ашуға үлкен мүмкіндік туғызып отыр.
1917 жылдың 7 сәуірінде Уақытша үкіметтің Түркістан комитеті құрылды. Ал 1918 жылы сәуір айында РК ФСР құрамындағы Түркістан автаномияны кеңестік республшикасы құрылды. Аласапыран мол аса у ағыстарға толы ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі тілі мен діні бір буарылас түркі халықтарының ортақы мемлекеті Түркістан АКСР болды. Мұнда қазақ халқының елім деп еңіреген талай боздаұтары, бүкіл саналы ғұмырын Түркістан тарихын тулатуға жұмсалды. Олар Түркістан өлкесіде орын алған дүрбелең тұста, халыққа пана, елге ұйыиқы бола біледі. Өлкедегі әртүрлі экономикалық әлеуметтік, (білім, ғылым) мәдениет саласындағы еңсе езер қым қуат қиындықтар мен ауыртпалықтардан арылудың төтен жолы оқу-білімде халықты жаппай сауаттандыруда екенін сезінді. Дүниенің кілті білім-ғылымда, жалпақ жаһанның өзге елдермен иек теңестіріп қуат білім, ғылым саласында екенін ұқты.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Көк байрақты тәуелсіз Қазақ елімізде жылдан-жылға білімге деген сұраныстытң атруы рухани дүниенің дамуы жедел қарқын алуда.
Осыған орай 1918-1924 жж. Түркістан АКСР білім мен ғылымның даму жолын ағартушының жағдайларын аша түсетін мүмкіндік туып отыр.
Хх ғасырдың басында Түркістан өлкесінде білім, ғылым саласы барынша кеңеліп жаңа білімді оқу ағарту саласын дамыту жергілікті халықтар арасындағы әлеуметтік рухани бауырластықты сақтап ары қарай нығайтатын бірден бір күшті құралға айналды.
Қазақстан тарихы нақты тарихи оқиғаларға құнды зерттеулер мол болса Түркістан АКСР білім, ғылым оқу ағарту істері бойынша зерттеу тым жұтаң ауыз толтырып айтарлықтай әдебибеттер аз.
Осыған орай Түркістан АКСР білім, ғылым мәселелерін зерттей түсу көзделуде.
Қазақстан Республикасның тарихының құрамдас бөлігі болып саналатын Түркістан АКСР тарихы зерттеп зерделеуді қажет етеді.
Қазақ АКСР-де сауатсыздықьы жою. Жоғарғы оқу орындар ашу 1925 жылдан кейін жүзеге аса Түркістан өлкесінде 1917 жылы мектептер ашу басталса 1918 жылы Жоғарғы оқу орындары ашылған. Сондықтан зерттеп зерделеу бүгінгі таңда жұмыстың өзектілігіне айналуда.
Аталған мәселелер біздің дипломдық жұмысымызға арқау болды және зерттеудің тарихи, рухани, саяси маңызы зор.
Ғылыми жұмысының зерттеу деңгейі:
Түркістан АКСР білім, ғылым мәселелері кеңес авторлары еңбектерінде кеңестік көзқарас тұрғысынан баяндалды.
Патша үкіметі құлатылып билікке коммунистік большевиктердің келуі мен Түркістан АКСР – нің құрылуы орысшылдық бағыттағы зерттеушілір қазақ халқын орыстандыру идеясына неізделген еңбектер жазды.
Түркістан АКСР оқу – білім саласын, қазақтың біртуар азаматтары Т.Рысқұлов, М.Тынышбаев, Н.Төреқұлов с ынды тұлғалар барынша дамыта түсті.
Ұлы тұлғалардың үлкен күш салуының арқасында Түркістан өлкесінде білім, ғылымға үлкен көңіл бөлініп, халық санасының жаңғыруына жол ашылды.
Ата дәстүр, ислам құндылықтарын, әлем әдебиеті мен мәдениетін бойына сіңірген елім деп еңіреген ел тұлғалары білім мен ғылымды дамытуда әлемнің озық үлгісі һәм жүйесімен дамытуды қалады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Аласапыран оқиғаларға толы, қарама- қайшылықтарға, болашаққа деген мол тынысты құшыныстарға толы , асау ағыстар жиынтығына айналған ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде түркі халықтарының ортақ мемлекеті Түркістан АКСР-ғы маңызды этносты құрайтын қазақ халқының сауаттылығын, білім, ғылым жолындағы жасалған жұмыстарды зерделеу. Сонымен қатар білім, ғбылым жолындағы жасалған жұмыстарының халықтардың әлеуметтік - саяси өміріндегі алатын орны мен даму жолын (тетігін) ғылыми айналымға түспеген құжаттар мен деректер негізінде көрсет отырып, оны жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау - зерттеу ғылыми жұмысының басты мақсаты мен міндеті болып табылады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі:
1918 жылдан 1924 жылға дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі:
Ғылыми жұмысын жазу барыс ында Оңтүстік Қазақстан облысы мұрағатының Өзбекстан Республикасы орталық мемлекеттік мұрағатынан алынған іс - құжаттары, осы уақытқа дейінгі ғылыми айналымға тартылмай келген баспас өз материалдары, осы тақырыпқа байлансыты әдебиеттер, ғылыми зерттеулердің мәліметтері сұрапталынып алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Нақты деректер неізінде Түркістан АКСР білім, ғылым мәселелеріне қатысты материалдар негізінде қазіргі заман талабына сай және тарихи шындық пен объенктивті тұрғыдан жан-жақты талданып көрсетілуі. Зерттеу жұмысында мынадай жаңалықтар бар:
- Деректердің ғылыми айналымға таратылуы негізінде Түркістан АКСР білім, ғылым мәселелері дәйекті түрде баяндалады.
- Түркістан АКСР қазақ халқының ұлттық оқу жүйесін қалыптастыруға жасалған әректі, Жоғарғы оқу орындары, орта арнаулы оқу орындары, мектептік білім беру жүйесін жасау жолындағы әрекеттері айтылады.
- Ғылыми орталықтардың дамуы, ғылым саласындағы алғашқы баспалдақтар және оны гүлдендірудің жолдары мен ғылыми орталықтарды ң қоғамға берген жемісі жақында баяндалады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі:
Зерттеу жұмысының методологиясы, объективтілік тарихтық, жүйелелік және даму сияқты ғылыми танымға негізделген. Сондай-ақ Түркістан АКСР білім, ғылым мәселелерін мүмкіндігінше объективті тұрғыда түсіндіруге бағытталған әрі Жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы:
Түркістан Автономиялық Кеңестік Социолистік Республикасындағы білім, ғылым мәселелері Түркістан АКСР оқу-ағартушылық тарихына байланысты зерттелген еңбектердің қатарын толықтыра түседі. Зерттеу жұмысындағы материалдар жоғары оқу орындарында оқылатын курстар мен семинар сабақтарында пайдалануаға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі:
Зерттеу жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ ШИ Тарих факультетінің «Қазақстан тарихы» кафедрасының мәжілісінде талқыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындылан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалар тізімінен тұрадады.
. Тарау. Түркістан АКСР білім мәселелері
1.1 Мемлекеттік білім беру ісі.
Ревалюцияға дейін Түркістан өлкесіндегі мектеп ісі, қоғамдық өмір отаршылдық саясатының шекпенінен ары аса алмады .
Патша үкіметі құлатылған соң Түркістан өлкесінде мектептерді қайта бейімдеу, мектептік білім беру жүйесін қалыптастыру жүзеге аса бастайды. Ешбір қиындықтарға қарамастан мемлекеттік білім беру құрылысын 1918 жылы қолға алу басталды. 1918 жылдың 23 наурызында өлкелік білім беру кеңесі құрылып ос ы жылдың маусым айында Түркістан АКСР оқу – ағарту комиссариаты болып құрылды.
Осы уақытқа дейінгі мектептердегі оқу бағдарламасына өзгеріс енгізіп аталмыш мектептерде 1918-1919 жж оқу жылында тегін білім беру жүйесі енгізілді. Мектептерде оқыту бағдарламасына сәйкес оқыту жергілікті халықтардың өз ана тілінде оқытылуы мен тегін білім беру жүзеге аса бастады. Ұлттық мектептерде оқыту мен мектептер аша бірқатар қиындықтар туғызды, Түркістан өлкесінде мектеп ашу білім беру ісі көшпелі жергілікті халықты тарту мәселесі үлкен ұмтылыспен жүргізілді. Түркістан АКСР халық ағарту коммиссиариатының қарары бойынша және «Түркістан мектептерінің құрылымдық жағдайы» туралы бағдарламасынас әйкес шіркеулік, орыс – еврей мектептері тарапынан оның орынына 1 сатылы мектептер ашылды. Шынайы училище, гимназиялар орынан 2 сатылы мектептер қалыптасты.
Діни мектеп – медреселер бұл реформалардан тыс қалды. Халық ағарту коммиссиариатының қарары бойынша бұл мектеп – медресселер мемлекеттік қаржыландырудан бас тартылып реформалауға қажет деп таппады.
Мектептерде еңбектік тәрбие беруге басты назарға алынды.
Түркістен АКСР қаржылық қиындықтарға қарамастан мектептерге барлық керекті заттарлды алып беруге басты наза аударды
Аталмыш қиындықтарға қарамастан АКСР аумағында 1920 жылы 1 сатылы 2290 мектеп болса оның 1078 ұлттық мектептер болса 1212 еуропалық аралас мектеп болды. Ұлттық мектептерде 198 800 оқушы оқыса, аралас мектептерде 221000 мың оқушы білім алды. ІІ сатылы мектеп саны 98 болса, жергідікті халықтардың т тілінде оқылатын мектеп саны 8 болды.
Қыз – келіншектерді оқытуға да аса көңіл бөлініп, қыздарға да ерлермен қоса мектепке келу, білім алуға құқық берілді.
Осындай ткөлемді жұмыстардың арқасыда АКСР-де жылына 700 мектептер ашылуға мүмкіндік ашылды.
Мектептерге қажетті құралдармен жабдықтау оқушыларға қажетті күнделікті пайдаланатын заттарын тауып беру жұмыстары көптеген көзбояушылықтарға салынып мектепке бөлінген құралдарды жолдан ұстап қалу, өздерінің бас пайдасына жарату да көрініс берді. Халық оқу ағартумиссиариатының негіздемесіне сәйкес басты назар қала, ауыл тұрғындарының яғни жасы келген адамдарды мектепке оқыту жұмыстары жүргізілді. 1919 жылы Түркістан АКСР білім алу, оқыту жүесі енгізілді.
Жаппай білім алу негіздемесі енгізіліуіне орай жергілікті зиялы қауым өкілдері де атсалысып мектептерде оқыту жылдық бағдарламаға сәйкес 3 категорияға бөлінді.
1. кәдімгі мектептерде оқыту 1 қыркүйектен, - маусымға дейін оқытылады
2. 1 – маусымнан, 1- шелдеге дейін ашық аспан астындағы яғни табиғатты танып білуге арналған сабақтар жүргізілсе....