Педагогика | ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ ПРОЦЕСТЕРI АРАСЫНДАҒЫ ҮЙЛЕСIМДIЛIКТIҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГIЗДЕРI

Мазмұны
1. Кiрiспе
2. Тұтас педагогикалық процесс - оқыту мен тәрбие үйлесiмдiлiгiнiң көзi
3. Сабақтан тыс тәрбие мен оқыту формаларын талдау әдiстемесi
4. Қорытынды
5. Әдебиеттер
КIРIСПЕ
Қазiргi кезенде тәрбиенiң ықпал жасау өрiсi кеңейе түсуде. Педагогиканың ғылыми таным саласы - тәрбие. Ал тәрбие - жастарды әлеуметтiк өмiрге және еңбекке даярлау, оларға қоғамдық - тарихи тәжiрбенi ңрету процесi.
Тәрбие жайында осы уақыта дейiн әр түрлi теориялар мен пiкiрлер айтылып келедi. Тәрбиесiн ересек адамдардың балаларға ықпал жасау деп түсiндiрушiлер де бар. Бұл жағдайда бала пассивтi объект түрiнде қарастырылады. Ол педагогикалық процестiң субъектiсi бола алмайды, яғни, өздiгiнен ойланып, белсендi iс - әрекет жасау рөлiн атқармайды.
Тәрбие баланың өздiгiнен табиғи және еркiн дамуы үшiн жасалатын жағдай деп анықтама берушiлер де кездеседi. Кейбiреулер тәрбиенi практикалық тұрғыдан бiр жақты жалаң тәжiрибеге сүйенiп түсiндiредi. Олардың айтуынша тәрбие баланы тұрмыс қалпына бейiмдейдi, өзiнiң күнiн көруге пайдасы бар бiлiмдi, iскерлiктi және дағдыны меңгеруi қажет дейдi. Тәрбие жайында К.Д. Ушинский: “… мектеп, тәрбиешi және ұстаздар – адамның тiптi жалқыз ғана тәрбиешiлерi емес, оның сонша күштi, ал мүмкiн және әлдеқайда күштi тәрбиешiлерi: табиқат, үйелмен, қоғам, халық … және оның тiлi болады,” - дейдi.
“Тәрбие” терминiн әрдайым тар мақанада “тәрбиешi тәрбиелейдi, кең мақынада өмiр тәрбиелейдi” деп қолданады. Тәрбие - көптiң iсi. Сондықтан тәрбие мәселелерiмен кәсiп - одақ ұйымдары, еңбек ұжымдары, әлеуметтiк орта, мектеп пен ата - ана, бүкiл жұртшылық болып айналысады.
Тәрбие арқылы және адамның дүниеге ғылыми - материалистiк көзқарасы, мiнез - құлықтық, эстетикалық және осы сияқты қасиеттерi қалыптасады.
Оқыту - бiлiм берудiң негiзi долы. Оқыту оқытушы мен оқышылардың бiрiккен iс - әрекеттерi, сондықтан да ол екi жақты бiртептi процесс: бiрiншiден, оқытушы оқушыларға бiлiм берiп, iскерлiкке, дағдықа үйретедi, екiншiден, оқушы таным мiндеттерiн жете түсiнiп, дағдыны игередi және оларды өмiрде қолданады. Оқыту барысында оқушыларға теориялық бiлiм мен тәрбие беру бiр - бiрiмен ұстастырыла жүргiзiледi. Мысалы, әдебиет сабақында шығарма кейiпкерлерiнiң патриоттық ерлiгiн мазмұндау арқылы бiлiм бере отырып, мұғалiм оқушыларды фашизмге қарсы өшпендiлiкке тәрбиелейдi. Химия сабақтарында оқушылар химиялық заңдар фактылар, теориялар жөнiндегi ғылымның негiзiмен қаруланады. Осыған орай, мұғалiм оқушылардың ғылыми - материлистiк көзқарастарын қалыптастырады, халқына берiлгендiк рұғында тәрбиелеуге көмектеседi.
Тәрбиенiң мәнi мен мақсаты өмiр сүрiп отырған қоғам саясаты мен экономикалық жүйесiне байланысты туындайды әрбiр қоғамдық - экономикалық формацияларда адамның материалдық және рухани өмiрлерiнiң үздiксiз өзгерiп тұруына байланысты, қарым-қатынастардың жаңа формалары туын, тәрбие мақсаты мен мазмұнына да жаңашыл идеялар енедi, яғни әрбiр қоғамдық - экономикалық формацияның алмасуымен жңметтiк, философиялық және дiни ой - пiкiрлер де өзгерiсте болып тәрбиенiң мақсаты мен мiндеттерiне ықпал жасайды.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбiр қоғамның дамуы өркендеуi мүмкiн емес. Сол себептен В.И. Ленин тәрбиенi жалпы және мәңгiлiк категория деп санақан. Тәрбиеге жүктелетiн ең басты мақсат - қоғамға қажеттi адамгершiлiк қасиетi жоқары, еңбексүйгiш ғылыми дүниетанымы қалыптасу үстiндегi эстетикалық талқам - сезiмi мен дене күшi мығым, белсендi өмiрлiк позициясы айқындалған жас өспiрiмдi дамытып қалыптастыру.
Тәрбие процесiнiң мәнiн ашуда Н.К. Крупская, А.В. Луначарский, П.П. Блонский, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский және т.б. педагогтар өз үлестерiн қосты. Мысалы: А.С. Макаренко тәрбие поцесiнiң мақсаты бiздiң қоғамдық қажетiмiзден халықымыздың талабынан, мақсаттарымен мiндеттерiнен туындайтынын дәлелдеген. Тәрбие процесi арқылы жас өспiрiмдер халқымыздың материалдың және рухани байлықтарын адамзат ғауымының бай тәжiрбиесiн игередi.
Сонымен тәрбие процесi дегенiмiз жеке адам мен балалар коллективiн әлеуметтiк тұрғыдан қалыптастыруда оларды өмiрге дайындап қоғамда өз орнын таба бiлуге үйретiп, әрбiр әрекетiмен, қызметiмен қоғамға пайда келтiруден, өз жеке басына қалақаттанған сезiммен қарауға тәрiлелеу тәрбие процесi адамның қоғамның мәнiн әлеуметтiк маңызды сапаларын қалыптастыруға, оның қоғамға, адамға өздi - өзiнiң қатынастарын жасауға және олардың шеңберiн кеңейтуге бақытталады. Адамның, қоғамдық мәнiң, өмiрдiң түрлi жақтарына қатынастарының жүйесi неқұрлым аумақты, кең болған сайын оның рухани жол дүниесi соқұрлым бай болады. Тәрбиенiң мәнi, адамның қоғамдық мазмұнын әлеуметтендiрiп, оның ұжыммен және қоғаммен практикалық қатынастарының жүйесiн құру.
Оқыту бiртутас педагогикалық процестiң құрамды бөлiгi сондықтан да оған сол процестiң барлық негiзгi заңдылықтары, құралым бөлiктерi тән.
Оқыту процесi - оқытушы есеп оқушының өзара байланыста iс - әрекеттерi жеке бастың жан - жақты дамуы мен ақыл - ой тәрбиесiнiң адындағы тұрған мiндеттердi шешуге бақытталған. Оқыту процесiнде оқушылардың ақыл - ойы дамыды, танымы, практикалық iскерлiгi және дағдысы қалыптасады оқыту процесi бүл күрделi бiр тұтас белсендi танымалдық iс - әрекете бақытталған процесс.
Оқыту процесiнiң ғылыми теориясы оқушының танымдық iс - әрекетiн ұйымдастыруды, олардың бiлiмнiң ғылыми жүйесiн тиiмдi игерудi қамтамасыз ететiн iскерлiкпен дағдылануды танымдық күштерiн дамытуды, ақыл - ой iс - әрекетiнiң нақтылы амалдарын пайымдайтын, қабiлеттiлiктi, дүние дамыту және жеке басты дамытуды қалыптастыру тәсiлдерi мен амалдарын зерттейдi, қарастырады. Оқыту процесiнде жалпы құралы ретiнде тәрбие мақсаты, мiндеттерi, мазмұнын амалы, түрлерi, әдiстерi, методикалық тәсiлдерi, оқушыларға берiлетiн тапсырмалар айқындалады оқытудың тәрбиелiк функциясы - оқытудың тәрбиелiк ықпалы жайындағы идея Я.А. Коменскийдiң, И.Ф. Гербарттын, Ф.А. Дистервентiң Н.И. Пироговтың және К.Д, Ушинскийдiң еңбектерiнде мазмұндалған.
И.Ф. Гербарт оқыту адамгершiлiк тәрбиесiн сiз мақсатсыз құрал деп тұжырымдады.
Н.И. Пирогов пен К.Д. Ушинский алқам рет педагогика тарихында оқытудың тәрбиелiк сипатын, оның ғылыми мазмұнына, тәуелдi дедi.
К.Д. Ушинскийдiң педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенiң кңдiреттi құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып оқыту Ушинскийдiң айтуы бойынша, дамытып оқыту, яғни адамның байғақымтығын, ойын, есiп, ғиялын дамыту, оны әлеуметтiк және еңбек iс - әрекеттерiне дайындау тәрбиелей отырып оқыту ғылыми - теориялар мен ережелердiң оқушының дүние танымы мен сенiмiне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мiнез - құлқы игеруiн қамтамасыз етуге әсер етедi. Оғыта отырып тәрбиелеу, оқушыларды өмiрге, бiлiм алуға тәрбиелейдi, ақыл - ой қабiлетiн дамытады, адамгершiлiк қасиетiн қамыптастырады.
Сонымен, оқыту оқушыларды терең бiлiммен қаруландырады ғылыми көзқарастарын дамытады және тәрбиелейдi.
Тәрбие процесi өзiнiң құрылысына бақыт - бақдарына қарай диалектика заңына негiзделген. Сондықтан да педагогика ғылыми – диалектикалық ғылым деп санаймыз, өйткенi, тәрбие процесiнде әлеуметтiк, психологиялық және педагогикалық факторлар бiр - бiрiмен ңштасып бiрлiкте болатындығын қалымдар дәлелдеуде. Тәрбие процесiнiң заңдылықтары мен ғөзғаушы күшiн психологтар мен педагогтардың Н.И. Болдырев, М.А. Данилов, Ф.Ф. Королев, Г.С. Костюк, Г.И. Шукина, Б.Т. Лихачев т.б. еңбектерiнде дәлелденген. Тәрбие процесiнiң диалектикалық мәнi, оның даму үстiнде болып белгiлi сатымен диалектикалық икемдiкте өзгерiп отырады. Себебi, тәрбие процесi әлеуметтiк талапға негiзделiп дами отыра оқушының жас және өмiр тәжiрибелерiне орай өзгерiске түсiп, кейбiр балалардың өмiр жағдайларын ескерiп басқаша да құрылады. Мысалы: бiр оқушыға жасалынған педагогикалық әдiс, тәсiл немесе амал бiр жағдайда нәтижесiн берсе, екiншi жағдайда ешғандай пайда бермейдi. Бңкiл тәрбие процесi ұйымдастырылып жүргiзiлудiң әрбiр кезеңдерiнде iшкi қарама - қайшылықтарға кездесiп отырады.
Тәрбие процесiнiң iшкi қарама қайшылықтарының мәнi – оқушыға жасалынатын сыртқы әсерлер педагогикалық ықпалдар мен баланың iшкi позициясы яғни жол дүниесi мен қызығушылығы аралықтарында туындайды.
Тәрбие процесiнiң заңдылығы деп педагогикалық құбылыстар мен процестердiң бiр - бiрiнен объективтi түрде байланысып жатуымен сипатталынады. Тәрбие процесiнiң заңдылығы (мен жеке тұлғаның даму заңдылығына тән) қоғамдық құбылыс ретiнде тәрбие заңдылығымен жеке тұлғаның даму заңдылығына тән. Әрбiр жеке адамның iс - әрекетi мен қызметi және басқа адамдармен қарым - қатынасы, оның әлеуметтiк өмiрiн құрайды. Оқушының сапасын, мiнез - құлқы, сала сезiмдерi, талап - тiлектерi мен мұқтаждықтарының қалыптасуы мен дамуы мақсатты және бақыт - бақдарлы ұымдаса тәрбие жұмысының қорытындысы терiнде, оларды қоршақан ортаның тiкелей ықпал жасауымен қалыптасады себебi жеке адамның айналасын қоршақан заттар мен нәрселер, табиғи және әлеуметтiк құбылыстардың барлығы, оның сана - сезiмiне, мiнез - құлқына, рухани дүниетанымына өзiндiк iзiн қалдырады. Сондықтан да тәрбие процесiнiң мазмұндары қоғамдық ортаның объективтiк және субъективтiк факторларымен тығыз байланыста болатындығы – тәрбие процесi заңдылықтары болып есептеледi.
Бiлiм беру саласында оқыту процесiнiң мәнi өте зор, ойткенi осы кездегi қоғамдық - әндiрiстiк қатынастың дамуы оқытудың ғылыми - практикалық деңгейiне байланысты. Оқыту процесiн ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бiржағынан оқыту объектiсi, екiншi жағынан оқыту субъектiсi болады. Оқыту процесiнде мұғалiмдер мен балалар ынтымақтастығы, олардың шығармашылық еңбек етулерiне зор сүйенiш болады оқытудың субъектiлер мен объектiлерi арасында әр түрлi байланыстар пайда болады. Педагогикада диалектиканың барлық заңдары көрсетiлген. Сондықтан педагогиканы А.С. Макаренко диалектикалық ғылым деп санайды оқыту және тәрбие процесiнiң диалектикасы оның өзара байланысында, үздiнсiз дамуында, жылжы магiлығында және қарама - қайшылығында ашылады. Педагогикалық процестiң заңдылықтары Ю.К. Бабанскийдiң, И.Я. Лернердiң, И.Ф. Харламовтың еңбектерiнде де кездеседi. Оқыту процесi бiлiм беру тәрбие және даму процестерiмен байланысты. Сондықтан оқыту жеке адамның жол жақты дамуына көмектесе отырып, бiлiм беру, тәрбие және даму функцияларының бiрлiкте iске асуына мүмкiндiк туғызады. Л.С. Выготскийдiң айтуы бойынша оқыту дамудың алдына шығып отырса, ол бала дамуының “ең таяу даму занасын” жасайды, баланы iзденуге талаптандырады және дамудың бiрнеше iшкi процестерiн қозқалысқа келтiредi. “Ең таяу даму занасы” одан әрi “актуалды даму зонасына” кемуi тиiс, яғни бұл зонада оқушы тиiстi тапсырмаларды өз бетiмен орындайды.
Педагогиканың пәнi категориясы оқыту және тәрбие бiр - бiрiмен өзара байланысып тұтас педагогикалық процеске айналады. Бiрақ осы ұғымның өзiнше ерекшелiктерi бар. Қазiргi кезеңде тұтас педагогикалық..........