Тарих | Моңғол мемлекетінің саяси тарихы

Мазмұны
Кіріспе
1.1. Моңғол мемлекетінің саяси тарихы
1.2. Моңғол және татар рулары мен тайпалары негізгі бөлімі
2.1. Моңғол мемлкетің шапқыншылығы
2.2. Моңғол мемлекетің ұрыстары
2.3. Алтын орданы қоғамдық құрылуы
2.4. Алтын Орданың гүлденуімен ыдырауы
2.5. XIV – XV ғасырлардағы Қазақстан тереториясындағы мемлекеттер
Қорытынды.
Моңғол ұлысының тарихы кетуі.
Қолданылған әдебиеттер
Орта ғасырлардағы Қазақстан (ХШ-ХУ ғғ).
МОНҒОЛ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚ ДАЛАСЫ
Монғол мемлекетінін саяси тарихы.
а) Монғол тарихы.
Қытай деректерінде Монғолия халқы "татарлар" деп аталған. Шыңғыс хан мен халқы өздерін монғолдар деп, ал мемлекетің Монғол мемлекеті деп атаған.
XII ғасырда монғол тайпалары Орхон мен Керулен аралығында мекендеді.
• XII ғ. аяғы – ХШ ғ. басы - әскери-феодалдық монғол мемлекеті қүрылды. Астанасы- Қарақорым.
Оның негізін салушы- бержігін тайпасының билеушісі Есугей баһадүрдің баласы Темучин (1155-1227 ж.ж.)- Ол 20 жылға созылған күресте барлық монғол тайпаларын біріктірді. 1206 жылы Онон өзені бойындағы ақсүйектер құрылтайында хан болып сайланып, Шыңғыс хан атанды.
Монғол тайпалары Шыңғыс хан ұлысы 1 саналып, 3 қанатқа бөлінді:
1. Оң қанат- барұңғар.
2. Сол қанат- жоңғар (зұңғар).
3. Орталық- гол (кул)
Әр қанатта ондыққа негізделген әскер болды:
• Түмен- 10 мың әскер, басқарушысы -түменбасы;
• Мыңдық - 1 мың әскер, басқарушысы -мыңбасы.
• Жүздік - 100 әскер, басқарушысы -жүзбасы.
• Ондық- 10 әскер, басқарушысы - онбасы.
Шыңғыс ханның әскері 95 мыңдықтан құрылды. Ханның 10 мыңнан тұратын тандаулы әскері (күшік) болды. Моңғол шаруалары (араттар) соғысқа қатысуға міндетті болған. Шыңғыс хан әскери қызметтерге шығу тегіне қарамастан батыл да іскер адамдарды тағайындады. Әскери тәртіпті бұзғандарға өлім жазасы берілді. Мемлекетінде билігін нығайту мақсатында Шынғыс хан "Яса" атты әдет-ғұрып заңдар жинағын шығарған. "Ясаның" талабын орындамаған хан тұқымы білік (білім) деген түрік сөзімен аталған Шыңғыс ханның нақыл сөздеріие сәйкес қатаң жазаланған.
Шыңғыс хан "киіз туырлықты халықтарды" біріктіру ұранын көтеріп, Орталық Азияның барлық көшпелілерінің жалған бірлігі жөнінде насихат жүргізді.
Монғол тарихы туралы деректерді «Шыңғыс нама» (Қажы Ибн Маулана Мұхаммед, XVI ғ.) еңбегінен аламыз.
Монғол және татар рулары мен тайпалары, олардың қоныстануы, қоғамдық саяси құрылысы (ХІІ-ХІІІ ғғ.)
Халқымыздың ежелгі тарихын білуді мақсат етсек, Шыңғысхан және оның ізбасарлары кезіндегі түркі, монғол халықтарының тарихын аттап өте алмаймыз. Себебі, монғол халықтары ежелгі заманнан бүгінге дейін түркілермен тағдыры бір болып, қилы кезеңдерді бастарынан бірге кешірді. VII— VIII ғасырларда Ұлы Қытай қорғанынан Байкалға деиінгі, монғол жерінің солтүстік жағындағы Қытай шекарасымен шектесетін яғни, Ұлы Қорғанға барып тірелетін кең алқапты мекен еткен халықты қытайлар "ақ татарлар" деп атады. Бұл — оңтүстік монғолдарға Қытай мәдениеті өз ықпалын тигізген аймақ. Байкал көлінің айналасын мекендеген Солтүстік монғолдарды қидандар немесе "орман қара татарлары" деп атаған.
Бұлар қандай халық және қайдан пайда болды? Татарлар— халықтың аты, әр кезеңде әр түрлі мәңце қолданылған "Отыз-татар" және "Тоғыз-татар” деген татарлардың бірлескен екі тайпасы біздің заманымыздың VIII ғасырында Орхон жазбаларында кездеседі. Сол кезде жазба осы атпен түрлердің немесе монғолдардың бір бөлігін атаған, татарлар Байкал көлінің солтүстік батысынан Керуленге дейінгі аралықта өмір сүрген.
VII-VIII ғасырлардаағы монгол шапқыншылығы жайыңдағы әңгімелерде (қьггайда да, мұсылман әлеміңде де, русте де, батыс еуропада да) шапқыншыларды "татарлар" деп атайды. Арабтар Сирия мен Египетте түркі халықтарын "татарлар" деп атаған. Бір ғажабы, монғол тілінде сөйлейтін, монғол тегінен шыққан халықтар да өздерін әрқашан татарлар дейтін.
Шыңғысханнан кейін бұл сөзді (татар) Монголия мен Орта Азияда монғол деген сөз ығыстырып шығарды. (Мұсылман жазбаларыңда "монғол" не болмаса "моғул" сөздері бұрынғысынша әлі сақталып келе жатса, Ауғанстаңда тұрып, өз тілдерін сақтап қалған монғол ұрпақтары қазірге дейін өздерін моғол деп те атап келеді.) Бірақ кейбір еуропалық саяхатшылардың (Ионна де Корпини Рубрука) сөзіне қарағаңда, бұл сөз ресми түрде енгізілген. Алтын Орда мемлекетінің халықтары, сонымен қатар кейінгі осы аймақтағы шағын мемлекеттердің халықтары әр заманда өздерін "татарлармыз" деген. Қырымның түркі тілді халықтары, осмаңдықтар да өздерін "татарлармыз" деп атаған. Бұған Санкт Петербургтегі Пушкин кітапханасыңда сақталған көптеген кітаптар куә. Шапқыншылық кезінде монғол әскерлерінің кейбір отрядтары Кіші Азияға жіберілген, олардың ұрпақтары өздерін "дара татарлармыз" яғни "қара татарлармыз" деп атаған. Татар-Монғол тайпалары XII гасырда қазіргідей мал шаруашылығымен және аң аулаумен айналысқан. Олар көшпелі тайпаларға тән ерекшеліктермен өмір сүрді. Монғолдар рулық тұрмыс деңгейінде болды. Олар руға, тайпаға және ұлыстарға бөлінді. XII ғасырда монғол қоғамы жеке бөлінді: 1) дала ақсүйектері, 2) қарапайым халық, 3) сатылмайтын. Ол кезде монғолдар шамаңдыққа табынатын, ал буддизм яғни, ламаизм дініне XII ғасырдың екінші жартысында — Алтын хан тұсында өтті. Бұл дінді қабылдау XIII ғасырда Шыңғыс ханның немересі Құбылай ханның кезінен өріс алды.
Моңғол шапқыншылығы.
Шыңғыс ханның жаулаушылық жорықтар жүргізудегі мақсаттары:
- билігін күшейту,
- ішкі тартысты болдырмау,
- ақсүйектердің талабын орындау,
- халқын жаңа жайылымдармен қамтамасыз ету.
Шыңғыс ханның соғысу тәсілдері:
- Жорыққа шықпастан бұрын сауда керуенін жіберіп, ол ел туралы мәліметтер алған.
- Дінге қысым көрсетпеген.
-Жаулап алған елдердің соғыс техникасын, халқын шапқыншьшық соғыстарға пайдаланған.
• 1207-1211 жылдар - Сібір халықтарын, Енисей қырғыздарын, Шығыс Түркістанды бағындырды.
Ұйғыр және Тұрпан князьдықтары монғол билігін қабылдады. Солтүстік Қытайды жаулап, олардың әскери техникасын пайдаланды. Ендігі мақсаты Орта Азия мен Иранды, Таяу Шығыс иен Кавказ сырты, Шығыс Еуропаны бағындыру. Әлі жаулап алынбаған Ертіс, Арал теңізі мен Әмударияның батысын Жошының ұлысы етіп белгіледі.
Шыңғыс ханды Жетісудың гүлденген қалалары мен құнарлы жайылымдары қызықтырды. Монғолдар Жетісудың біраз бөлігін қарсылықсыз басып алды:
• 1210-1211 жылдар - қарлұқтар билеушісі Арыслан хан Шыңғыс хан билігін мойындады;
• 1217 жыл - Алмалық алынды;
• 1218 жыл - Баласағұн соғыссыз берілді. Баласағұн қаласын гобалық (жақсы қала) деп атады. Сегіз жыл билік құрған найман ханы Күшліктің көрші елдермен үздіксіз соғыстары және мұсылмандарды қудалауына наразы болған Баласағұн халқы монғолдарды құтқарушы ретінде қабылдады. Жетісу халқын өз жағына тартқысы келген Шыңғыс хан өлкеде тонаушыяықты тоқтатты.
Шығыс Түркістан мен Жетісуды алған соң монғолдарға Оңтүстік Қазақстан арқылы Орта Азияға жол ашылды. VIII ғасырдың басында Қазақстанның оңтүстігінде Хорезм шахы Мұхаммедтің билігі үстем болды. Шыңғыс хан мен Мұхаммед арасында сауда келісімі жасалып, 1218 жылы Отырарға 450 адамдық сауда керуенін жіберді. Отырар әкімі Қайыр хан Иналшық көпестердің астыртын барлаушылар екенін байқап, түгел елтірді. Бұл жағдай Шыңғыс хан жорығының басталуына сылтау болды.
• 1219 жылы 150 мың моңғол әскері Ертістен Сырдарияға қарай қаптады.
• 1219ж. қыркүйек - Отырар қоршауы басталды.
Қайыр хан 80 мың әскерімен қаланы 5 ай қорғады. Тек көмекке келген әскербасы Қараджа сатқындығынан кейін, 6-айда монғолдар қаланы жаулады, Қайыр ханның көзі, құлағы, аузына қақтылған күміс құйып, азаптап өлтірді.
• 1220 ж. ақпан - Отырар жау қолына көшті. Қаланы тонап жермен-жексен етті.
Жошы әскері Оңтүстік Қазақстан қалаларын басып алды:
• Сығанак (7 күн қорғанды);
• Ашнас каласының халқын түгел кырды.
• Жент, Баршынкент, Үзгент қалаларын тонап, халқын қырғынға ұшыратпаған.
• Жент тұрғындарын қала сыртына иіріп қойып, 9 күн бойы қаланы тонаған (Жувейни дерегі).
Сырдария бойындағы қалалардың алынуы Мәуереннахрға жол ашты. Шағатай мен Үгедей әскері Шыңғыс хан қолымен қосылып Бұхар мен Самарқанды, 1221 жылы Хорезмді бағындырды.
1219-1221 жылдар - Орта Азия түгелдей жаулап алынды.
Соғыс қимылы Иран, Ауғанстан, Солтүстік Үндістанға ауысты. Жебе мен Сүбедей әскерлері аландарды, қыпшақтарды талқандады. 1223 жылы Қалқа өзені бойындағы шайқаста орыс -қыпшақ әскері жеңіліп, орыс жерінің онтүстігін бағындырды. Бірақ күші сарқылған монғолдар орыс жеріне терендеп ене алмай, 1224 жылы Қазақстан арқылы Ертістегі Шыңғыс ордасына оралды.
1219-1224 жылдар - Қазакстан мен Орта Азия Шыңғыс хан империясының құрамына қосылды.
Монғол езгісіне қарсы халық көтерілістері жиі болған.
• 1237 жыл. - елбірілі тайпасынан шыққан Башман бастаған қыпшақтар көтерілісі.
• 1238 жыл - Бұхарда Махмұд Тараби бастаған көтеріліс.
• 1241-1242 жылдар - қыпшақтардың: . Жошы ұлысындағы көтерілісі.
б) Моңғол ұлыстары.
Қазақстан жері үш монғол ұлысының құрамына енді:
Жошы ұлысы- Ертістің батысынан Жетісудың солтүстігі, Дешті Қыпшақ жері, Еділдің төменгі бойы, Хорезм, Сырдария. Ордасы Ертіс өзені бойында.
Шағатай ұлысы - Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Шығыс
Түркістан, Мәуереннахр (Аларгу елі). Басты қаласы - Алмалық. Жазғы ордасы- Іле өзені бойындағы Құяш.
Үгедей ұлысы - Батыс Монғолия, Тарбағатай, Жоғарғы Ертіс бойы (Жетісудың солтүстік - шығысы). Ордасы - Чугучук маңы. Төле(Төлей) ұлысы - Монғолия. Ордасы- Қарақорым.
Шыңғыс хан жергілікті халықтың тіліне, дініне, салт-дәстүріне қысым жасамады. Сондықтан монғолдар жергілікті халықтың тілі мен мәдениетін қабылдап сіңісіп кетті. Шыңғыс ұлдары өз ұлыстарын тәуелсіз иеліктерге айналдыруға тырысты. 1227 жылы Шыңғыс хан қайтыс болғаннан кейін, оның орнына Үгедей отырды. Империя бірнеше тәуелсіз мемлекеттерге ыдырап кетті. Жаулап алған жерге монғолдар жаңа басқару енгізген жоқ, ұлыс билеушілерін тағайындау және салық жинаумен айналысты.
Қазақстанның оңтүстік-шығысы үш ірі монғол ұлыстарының түйіскен орталығына айналды. Шағатай ұлысына жататын Жетісу аумағында билікке таласқан Шағатай мен Үгедей ұрпақтарының арасында үздіксіз соғыстар жүріп жатты.
1251 жыл - Үгедей ұлысы жойылды. Ұлыс жері Мөңке ханның (Төленің үлкен ұлы) жақтастарына таратылды. XIII ғ. 60 ж. Монғол империясының бірлігіне ақырғы соққы берілді. Мөңке хан қайтыс болғаннан кейін оның інілері Арығ-Бұға мен Құбылай арасында тақ үшін күрес басталды. 1260 жылы екеуі де өздерін ұлы хан деп жариялады. 1264 жылы Құбылай Арығ-Бұғаны талқандап, империя ханы болып жарияланды. Оған бағынбаған Шағатай ұлысындағы Хайду іс жүзінде тәуелсіз әмірші болды. Шағатайдың немересі Алғұй қайтыс болғаннан кейін билік Шағатай ұрпағынан Үгедей ұрпағына көшті. Алтын Орда- көп ұлтты мемлекет. Көшпелі халқы негізінен түркі тілдес тайпалар- қыпшақтар, наймандар, каңлылар т.б. Отырықшы халқы - Еділ бұлғарлары (қазіргі Қазан татарларының арғы тегі), мордвалар, орыстар, хорезмдіктер т.б. Монғолдар аз болды. ХІІІ-ХІУ ғасырларда жазба деректерде Алтын Орда халқын "татарлар" деп атаған. Тілі - қыпшақ тілі.
ХІVғ. Алтын Ордадағы моңғолдар толығымен түркіленді.
Мемлекет Жошы хан әулетінін меншігі болып саналды. Қазақстан жерінде Шыңғыс ханның "Яса" заңдар жинағы және отырықшы аудандарда шариғат заңдары қолданылды. Қалыптасқан дәстүр бойынша Шыңғыс хан ұрпағы ғана хан болып сайланды.
Ханнан кейінгі әлеуметтік басқарудың ең жоғарғы тобы - сұлтандар (төрелер, оғландар).
Ордада ұлыстық жүйе қалыптасып, Батый хан тұында мемлекет екіге бөлінді: Оң қанат - Батый хан билігі. Сол қанат - Орда Ежен ханның билігі (Жошының үлкен баласы). Қазақстан жерінің көп бөлігі сол қанат құрамына енді,
Басқару құрылымы:
• Құрылтай - ақсүйектердің жалпы империялық жиналысы. Жоғарғы өкімет билігінің жоғары органы. Құрылтайда хан жариялау және таққа отырғызу рәсімдері жасалды. Монғол ақсүйектерінің ұлыстардағы жиналыстары Шағатай ұлысында жыл сайын шақырылып, "той" деп аталды (Ибн Баттута).
• Диван (диуан) - ең жоғарғы атқарушы орган. Қаржы, салық мәселесін, мемлекеттің ішкі істерін атқарды. Басқарушысы - уәзір, хатшылары - бітікші......