Дүниетану | Мектеп жасына дейінгі балалардың өз өлкесін таныстыру

Мазмұны
Кіріспе 5
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың өз өлкесін таныстырудың маңызы
1.1 Туған өлке тарихы және ұрпақ сабақтастығы 6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық білім беруде өлкетанудың маңызы 9
2 Өз өлкесін танып білудегі өлкетану материалдары және оны талдау принциптері.
2.1 Өлкетану материалдарының жүйесі және дидактикалық ерекшеліктері
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларға өз өлкесін танытуда өлкетану материалдарын іріктеу жолдары
2.3 Өз өлкесін танып білуге өлкетану материалдарын қолдану әдістемесі 22
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 30
Қосымша 31
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың өз өлкесін таныстырудың маңызы
1.1 Туған өлке тарихы және ұрпақ сабақтастығы
XXI ғасыр жаңарған, дамыған реформалар ғасыры болып тарих сахнасына енуде. Сондықтан оқу-ағарту, ғылым сапасында жаңа реформалар жасалуда. Әр елдің ұлттық салт-дәстүрі терең зерттеліп, соны игеруге мол мүмкіндік туды. Қазақстан Республикасы соңғы 15 жыл ішінде әлем таныған ел болды. Қазіргі жастарға зор міндеттер жүктелді, білімді ұрпақ қажеттілігі туындады. Қазақ халқының көне тарихын, мол мұрасын оқып үйрену жаңа буын оқулықтарда, стандар талаптарында көрсетілген.Соған қарамастан, қазіргі тарих оқулықтарында жергілікті өлкеміздің трихы аз жазылған, топық зерттелмеген мәліметгер көп.
Жас ұрпаққа бабаларымыздың ерлік ісін, ұрпақ сабақтастығын терең танытатын тарих немесе жеке зерттеу еңбектер көптеп жазыпса, білім кеңейе түсер еді. Қазіргі және кейінгі ұрпақ, алдындағы парыз өтелген болар еді. Мен ұрпақ сабақтастығымен оның тарихын біріктіре зерттеуді мақсат еттім. Осы бағытта аз да болса ізденіс жасауға, тың деректер табуға қазіргі жастарға ой салуға ұмтылдым. Сабақтан тыс уақытта өлке тарихын оқуға мән бердім. Сонда көптеген қиындықтар кездесті. Әлі де ауыл, аудан немесе өлкеміздің көне тарихы, әсіресе кейінгі тарихы толық зерттеліп жазылмағаны ойландырады. Өлкеміздің шежіресін зерттеуге, көптеген салалар бойынша тың деректер табуға жастар; алдында міндеттер қоюға болатынын түсіндім.
Өлке тарихын терең білуде үш жүздік құрылымын сөз етпеске болмайды. Бұл ұғымда бүкіл бір елдің тарихы, өткен өмірі, этникалық өзгерістері, жер-су атаулары территооиялық даму ерекшепктері көрінеді. Үш жүздк құрылымды ру-тайпа, ел, ұлт бопып қалыттасу үдерісімен (процесімен) тікелей байланыстырып айту қажет. Бұл орайда, басы ашық мәселе ұлттың қалыптасу тарихына кең тоқталу қажет. Ол үшін «алаш», «қазақ» атауларының шығу төркініне, үш жүзге бөліну себептеріне. т.б. түсініктемесіне, мағынасьнз көз жіберіп, зерттеу керек.
Ұлт болып қалыптасу ғылымда екі жолмен түсіндіріледі. 1- ғылыми зерттеулер арқылы.2. логикалық ойлау жүйесімен. Соңғы қисын бойынша адам баласы Адам ата мен Хауа анадан өрбіді. Бірте-бірте рутайпа, ұлт, нәсіл, мемлекет қалыптасты деніне, ғылымда мұның себебін табиғат құпиясынан іздеп, алғашқы адамдар өміріне баға беріледі. Қалай десек те бізге қазақ халқының қалыптасуы, үш жүзге бөлінуі тарихта даму ерекшелігі болғаны белгілі болып отыр.
Бздіңше, үш жүзге бөлінуі тарихи нақты қажеттіліктен туындады. Күннің шығар жолындағы тайпаларды «Ұлы жүз», орта тұстағы тайпаларды «Орта жүз». Батыс өңірі тайпаларын «Кіші жүз» деп атаған. Демек, қазақ жерін үлкен үш аймаққа бөлу арқылы басқару тәртібі осылай өмір талабынан туындаған. Сондықтан, біздіңше «жүз» сөзі бағдар-бағыт, кеңістік, аймақ деген мағынаны білдіреді. Осы үш жүздің ішін де өзім тұратын ұлы жүз аймағы даму ерекшелігі жағынан тарихта үлкен орын алады. «Ұлы жүз» деп аталған тайпаның болғаны жөнінде Қытай жазбаларында дерек бар. Содан бері Қазақстанның үлкен аймағын алып Күн жолындағы бірінші ел бопып Ұлы жүз рутайпалары өмір сүріп келеді.
Ұлы жүз аймағында ежелден ғұн, сақ, қаңлы, үйсін тайпалары, кейінгі көптеген рутайпа бірлестіктері бірлесіп өмір суруде. Біз сол аймақтағы кейінгі ұрпақпыз. Сондықтан, Күн шығыстағы ұлы жүздін ата тарихын білу мені қызықтырады. Ұлы жүз аймағының тарихы көрші Қытай жазбаларында. «Моңғолдың құпия шежіресінде».гректің Үрімнің (Рим) тарихи жазбаларында кездеседі.Бұл деректер бізге толықтай жеткен жоқ Алыс-жақын шет елдердің мұрағаттарына біздің тарихшылар енді-енді барып, және жазбаларды, ондағы әеректерді жарыққа шығарып, бүгінгі ұрпаққа жеткізе бастады. Енді, Іле, Алатауы, Хан-Тәңірі таужоталары. Жетісудың жеті өзені аңғарларында және кең даласында қалдырған ата-баба белгілеріне толық зерттеулер жүргізілсе, нұр үстіне нұр болмақ.
Ұлы жүздін, даму тарихы Жоңғар шапқыншылығы кезінде оқиғалары көрші елдер тарихында көбірек жазылғанымен, біздің елде аз зерттелген Осыдан кейінгі даму үрдісіне талдау жасаған оқулық, бағдарламалар сирек кездеседі. Осы мақсатта Ұлы жүз, Жетісу және Райымбек ауданы құнды тарихи мәліметтерге бай. Осы елді мекендер тарихына арналған зерттеулер жазуды тезірек қолға апса дұрыс болар еді. Өйткені Ұлы жүз, Жетісу өңірі тарих қойнауында өмір сүрген ұлы тұлғалар өміріне топы.Ұлы бабаларымыздың өнеге ісін оқып, үйренсек, бабалар рухынан демеу, медет алар едік.
Бұл орайда мектепте оқытылып жатқан Қазақстан тарихы пәнінің тарауларында жеке тақырыптарында өлкеміздің тарихы жоқтың қасы, деректер сирек кездеседі, ат үсті жазылған. Сондықтан осы еңбекті жазуды қолға алып, тың деректерді іздестіруге ұмтылдым. Ұлы жүздің қапыптасуы толықтай XVI ғасырда аяқталды десек, оның алып жатқан жер көлемі іле, Сыр, Талас, Шу және Ұлы таулардан басталған жеті өзен аңғарларын мекендеп қуатты елге айналғанын білеміз 1718 жылдан басталып. 150 жылға жуық уақыт өлкемізде ойран салған Жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен ұлы бабаларымыздан бастау алған ерлікті жалғастырушы ұрпақ қазір өсіп келеді. Ендігі мақсат — осы ұрпақ сабақтастығын терең зерттеу арқылы өлке тәрихын жазу.
1723 жылы Жоңғарлардың жойқын шабуылынаң Ұлы жүздің де босып кеткені анық. Ол тарихта «Алқа сұлама, Ақтабан шубырынды» деп аталып. «Елім-ай» мұны ән осы кезеңде дүниеге келгені белгілі. Осы жойқын күн, тоқтату үшін ел бірлігі мен қаһарман ерлік қажет болды, іске асты. Тарихта «Аңырақай». «Ойран төбе». «Қалма қырылған» деген атаулардың қалуы осының дәлелі.Президенті Н.Ә.Назарбаев «Халқымыздың жоңғар халқын шылығына қарсы күрестегі ең ірі жеңісі Балқаш бойындағы Аңырақай шайқасы Ойраттардың аңыраған дауысын күллі қазақ түгел естігендей болған сон шайқастан кейін ұры даласы Аңырақай аталып кеткені де белгілі деп Аңырақа шайқасының 270 жылға арналған тарихына талдау жасад баға берді. Осындай жеңіске жетуде, елдің бірліг» арттыруда төле би болған Төле Әлібекұлы (1663-1756) да баға жетлес еңбек сіңірді. Ауыр жылдары елге билік жүргізген Тәуке, Болат, Әбілмәмбет, Жолбарыс, Абылай I хандарға ой қосып, жауға жұмыла соққы беруді I ұйымдастырып. Ұлы жүзде ғана емес. Орта жүз бен Кіш I жүзде есімі ел аузында аса құрметпен аталады. Ұлы жүзде әулие баба атанған Әлмеректің есімі ел аузында бүгінгі күнге I дейін құрметпен аталуда. Әлмерек бабаның қиын-қыстау кезеңде, ел басына күн туған заманда ерлігімен көзге түскен Райымбек батырға бата беруі тарихта ерекше оқиға ретінде I айтылып келеді. Ал Қазіргі Елбасы Н.Ә.Назарбаев өз ата-анасының әулие, батыр бабамыз Райымбектің басына келіп түнеп, оларға әулиенің аян бергенін өз естелігінде жазып көрсетеді. Ұрпақ сабақтастығы осылай жалғасса деген ой мені де ойландырады. Осы сабақтастықтың мәніне үңілсек, терең тарихи оқиғалар жалғасқанына көзіміз жете ді. Ол үш оқиғалар тізбегіне (хронологиясына), сабақтастығына зерттеулер жүргізу қажет.
2005 жылы Райымбек Ханкелдіұлының туылғанына 300 жыл толуы қарсаңында өлкемізде тарихи оқиғаға арналған мерекелік шара өтті. Бұл бабамыз шамамен, 1705 жылы Алматы алқабында туылып. 1785 жылдары бүгінгі күндері. Алматының қазқ ортасында зираты жатқан жерде өмірден өткен. 17 жасында ел-жұртымен бірге Жоңғар шапқыншылығына ұшырап, Ақтабан шұбырындының қазретін шекіен Сөйтіп, көкірегін намыс өртеп, бойын кек кернеген жігерлі жос ғұмырының 33 жылын қас дұшпанға қарсы шайқаслен өткізген. Ел-жұртынан түмен-түмен қол жинап, мың-мыңдаған салт атты сарбаздарды сапқа тұрғызып, өзі оған сардар болған. Алатау мен Қаратау өңірінен басталған қалмақтарта қайтара соққы беру шабуылын Қарқара мен Шәлкөдеге дейін жеткізген. Райымбек осынау ұзақ жылғы жеңіліс-жеңіс жоры ғында 77 мәрте жараланған. Сөйтіп тұра ажал аранынан аман қалған, Жау қыспағына түскен қысылтаяң сәттерде тасыт жатқан Іле дариясынан өткен Сарбаздары мен тұлпарлары сусыз далада шөлден қаталып опат болар шаққа таяғанда найзасын тасқа қадап, су атқылатқан ерліктері мен тапқырлықтары, ерлігімен қоса әулиелілігі оны даңққа бөлед! Рйымбектің тек жаудан жасқанбас ерлігі ғана емес, тапқырпык көрегендік, мейірім-шапағаттылық, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсете білетін қасиеттері үш ғасыр бұрын өткен есіміне көлеңке түсірмей, біздің заманымызға жеткізді.
Бабамыздың өзінен жүз жылдай бұрын өмір сүрген Шапырашты Қарасай батырдың ерлігінен өнеге алғаны.Ұлы жүзден шыққан Өтеген, Наурызбай секілді, Шапырашты Қасқары, Бәйсейіт, тб батырлармен тізе қосып күйрете соққы берген ерліп бізге жетіп отыр.Әсіресе, ол біздің аудан территориясындағы «Ойран төбе» шайқасында ерекше көзге түскен Жауды жеңе отырып. Жетісу жерін азат етіп. Болашақ есте қалатындай қазіргі көрші Қытай елімен ипекеттік шекара белдеулерінің негізін қала Нарынқол, Қостөбе. Сүмбе, т.б. елді мекендердің шығысында осы заманға жеткен сын тас белгілерді қалдырып, туған жер иебін нығайтқаны, осы оқиғалардың қалай іске асқаны бізге белгісіз болуда. Бұл тас белгілер шекара белгісі ретінде ғасырдан ғасырға өтіп, бізге жетті және мемлекеттік құжаттарда ерекше даулы мәселелерді шешуде ерекше рөл атқарды. Бұдан бабамыздың болашқты көре біпіп, ұрлағының клешегіме жол сала білгенн көреміз. Бабаларымыздың «Елім - Албан, жерім — Қарқара, жайлауым — Асы, мекенім —Алматының басы» деп айтқан сөзі осы өңірдегі ұрпақтарға мақтаныш сезімін ұялатады. Жалпы, Албан руының тарихы елі де зерттеліп, ұрпақ-қа талай том-том еңбектер жазылатынына сенеміз. Ол үшін көкірегі ояу, ойы ұшқыр, сезімтал жастар әр бағытта зерттеуге қатысып, үлес қосса, өлкеміздің тарихы осылай толығар еді.
Сондықтан, Райымбек баба туралы қаншама оқып білдік десек те, оның өшпес мұралары жаңарып, толыға түсуде.Ал әдеби тарихи шығармаларда батыр бейнесі кейінгі ақын жазушылардың еңбектеріне арқау болып, тереңдей түсті. Райымбек баба рухын көтеруде ақиық ақын. М.Мақатаевтың
«Райымбек! Райымбек» поэмасының орны ерекше. Осы поэмадан сабақтан тью, өлкетану сабағында толық білім алып, қосымша деректер, зерттеулер жасауға ой түйдік.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық білім беруде өлкетанудың маңызы
Адам тұратын жері мен оның табиғи және әлеуметтік ортасымен үздіксіз өзара байланыста болады.
Өлкетанудың үш түрі бар - халықтық (қоғамдық), ғылыми және мектептегі. Өлкетанудың осы түрлерінің салыстырмалы түрде талдауы 1 -кестеде көрсетілген.Мектептегі өлкетануда, соның ішінде ғылыми экологиялық қорытындылар мен әдістер халықтық өлкетануларда да қолданылады.
Өлкетанудың негізі объект және оқыту пәні бойынша ерекшеленетін ғылыми және мектептік бағыт қатары бар. Негізгі оқыту обьектісіне сәйкес табиғи өлкетану, экономикалық, тарихи өнертанулық, өлкені танып білу, ортақ өлкетану аталған бағыттарда қарастырылады.
1- кесте Мектептегі өлкетанудың түрлері
Белгілері Өлкетанудың түрлері
Мақсаттың мағынасы Теориялық практикалыық Өлке туралы жаңа білімдердің ғылыми негіздері Оқушыларға оқыту және тәрбие беруді дамыту
Әдістер Пайдалы деген байланыстарды анықтау, ақпараттарды ұрпақтан – ұрпаққа жеткізу Ізденіс,зерттеулер Дайын күйде алған алған ақпараттар мен ізденістік әдістер қорытындысы
Нәтижелері Салт-дәстүрлер,халық шығармалары Қоғамға арналған білімдер Өлке туралы білім,интеллектуалдық дағдылар және туған өлкеге деген қарым-қатынас
Нәтижелерді қолдану Практикалық,күнделікті өмірде қолдану Ғылымды әрі дамыту үшін, өлкені зеерттеу Өлкедегі жағдайды жақсарту үшін, практикалық жұмыстар.
2- кесте.Өлкетану принципін педагогикалық принцип ретінде белгілеуге арналған негіздер
Өлшемі Өлшемнің мәні Принципті белгілеуге арналған негіздер
1 2 3
Обьективтілік Обьективті эколо-гиялық зандылық негізінде қалыптастыру Білімділіктің ортақ және өзара ерекше байлайысы. Педагогикалық процестің табиғи және әлеуметтік ортадағы ерекшеліктері
Бағыт-бағдар Экологиялық қарама-қайшылықтың эко-логиялық мәселе
шешімдерінің белгілі сыныптарға жол
беруде Мектептік білім мен шынайылылықтың арасындағы қарама-қайшылыққа жол бермеу
3. Жүйелілік
Экологиялық жүйенің пікіріне мойынсұну-мақсатқа, мағынасына, әдісіне, құралдарына, ұйымдастыру түрлеріне ұсыныс талаптары Мақсаты: оқушылардың табиғи және әлеуметтік қоршаған ортадағы тәжірибе байланыстарын жинау. Мазмұны: өлкетану білімі, іздену жәие практикалық икемділік әдіс-тері, түрлері және құралдары қызметтің барлық ұйымдасқан әртүрлі деректерден ақпарат алу жүйесімен байланысты.
4. Аспектілік
Жаңа әдістемелерді ашу, оқытуда және тәрбиелеуде мүм-кіндіктерді жетілдіру
Оқушыларды ізденуге ұмтылдыру, олардың белсенділігі мен өнерпаздығын дамыту, білімді өмірмен, прзктикамен нақты байлаиысын қамтамасыз ету
5. Толықтырылуы
Басқа пікірлерді қоспай, ауыстырмай толықтыру
Өлкетану пікірі басқа пікірмен тығыз байлаиыста болады, бірақ олардың орнын ауыстыра алмайды. Өлкетану пікірінің іске асуы педагогикалық процестің нақты ақпаратын көрнекілігін байыта алады; дегенмен пікірдің абстракты және нақты байланысы басқа да жолдармен жүзеге асады
6. Тиімділігі Пікірді жүзеге асыру білім берудің тиімді-лігін арттырады
Экологиялық зерттеуде оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту сапасы өлкетану пікірін жүзеге асыруына септігін тигізетіні дәлелденген .
7. Теориялық және практикалық мәні
Экологиялық теория мен практиканы да-мытуда пікірдің мәні болып табылады
Мектептегі өлкетану теориясы меи бағытының даму негізін педагоги-калық практикада жетілдіру
Экологиялық өлкетануда білім беру мақсаттарын қол жеткізуге бағыналған міндеттердің қатарына оқушылардың жергілікті деңгейде қоршаған орта мәселелерін шешуге ат салысуы да болады.Мұндай қажетітілікі мұғалімдер практикалық және педагогикалық мегіздермен түсіндіреді Біріншіден, оқушылар қоршаған ортаны қорғау бойынша қоғамдық пайдалы еңбекке қатыса отырып, мектепте алған білімдері мен дағдыларын іс жүзінде асыруға мумкіндік алады. Екіншіден, бұл оқушыларға қоғамдық мәні бар экологиялық мәселелелерді шешуге жеке үлес қосатынын сезінуге, олардың лайда болу көздерін анықтауға және алдын алу шараларының жургізуге мүмкіндік береді.Жергілікті деңгейдегі экологиялық мәселелерге сүйену, қоршаған орта, әлемдік экологиялық дағдарыс планета халықтарының өміріндегі сан түрлі мәселерді нақтылауға мүмкіндк береді.
Белгіленген кезеңнің логикалық құрылымы мыналарды талап етеді:
- тапсырманың ерекшелігі мен қиындауын, дайындықтың әрбір кезеңінде оқу-танымдық және зерттеу жұмыстарының түрлерімен ауысгыруды;
- экологиялық өлкетану негізінде оқытуды ұйымдастырудың салдарларым;
- кезеңдердің өзара байланысы мен сабақтастығын,
- олардың сызықтық баспалдақты құрылысын, әрбір кезеңдегі оқыту мазмұнының қайталануын, бірақ оның біртіндеп қиындай түсуін;
Алғашқы тізбектелген ережелер ерекше маңызды болып көрінеді, алға қойған мақсат бойынша экологиялық өлкетану негізін оқытудағы ұйымдастыру тәсілдер таңдауды анықтайды.Мамандарды даярлауда экологиялық өлкетануды қолданудың әртүрлі кезеңдегі функционалды әдістемесін іске асырудың міндетіне мыналар кіреді олардың қалыптасуы, біріншіден, өлкенім экологиялық мәдениетке құнды қарым-қатынасы.
Екіншіден, экологиялық өлкетану білімінің жүйелері, үшіншіден, жергілікті пегогикалық тәжірибені зерттеу ептілігі мен оны практикалық жұмыста қолдану, алған міндетті іске асырудың интегративті көрсеткіші біздің ойымызша эколоялық өлкетанулық болып табылады.
Өлкетану тәсіліне қарастырылып отырған принципті элементтерінің құрылымында ерекше орын беріледі.Экологиялық өлкетану дамыған мемлекеттердің мандарының мойындауы бойынша оқушылардың қазіргі экологиялық мәселерді түсінуін және экологиялық ұғымдарды саналы түрде қабылдауын қамтамасыз етеді.
Мектептегі экологиялық білім беру мен өлкетану байланысын педаготтардың түсіну динамикасы мен оқушылардың экология-өлкетанулық жұмыстарындағы даму тенденциясын соңғы он жылдықта жарыққа шыққан жинақтардан байқауға болады. Жинақтағы экология - өлкетану мәселелері мынаны көрсетті:
1. Экологиялық білім берудің өлкетану әдістемесін орындауда педагог-зерттеушілердің де, практикадан беретін мұғалімдердің де жұмысы ұнамды болғанды. Өлкетану экологиялық жауапкершілікті, экологиялық мәдениетті дамыту құралы ретінде қарастырылады.
2. Мектептегі практикалық жұмыстар мен мектептен тыс мекемелерде экология-өлкетанулық жұмыстан айтарлықтай тәжірибе жиналды, мектептерде ол сыныптан тыс жұмыс ретінде іске асады.
3. Өлкетанудың механикалық жалғасынан мектептегі экологиялық білім беру синтезіне өту тенденциясы қадағаланады
4. Экологияның өлкетану жұмысында заттан кешенге, пәнаралық әдістемеге көшу байқалады
5. Экологиялық өлкетану жұмысындағы мағына, тур, әдіс, деректеме мәселелері эмперизмді деңгейде талқыланады.Бұл түрінде материалдар бірікпеген.Дегенмен, соңғы жылдары мектептерде экологиялық өлкетанудың іске асуы жүйелік әдстеме қажетін сезіне бастады.
6."Экологиялық өлкетану". "экологиялық өлкетанулық әдістеме", "экология-өлкетанулық жұмыс", "экология-өлкетанулық даярлық", "экологиялық-өлкетанулық оқытудың бағыты" терминдері дәйектемесіз және шектеусіз қолданылады.