Өндіріс | Мақта дақылының халық шаруашылығы

Мазмұны
І- Кіріспе.
1. Мақта дақылының халық шаруашылығындағы маңызы, пайдалану ерекшелігі.
ІІ- Әдебиеттерге шолу.
1. Оңтүстік Қазақстан облысының климаттық жағдайы, топырақ жағдайы.
ІІІ-Негізгі бөлім.
1. Өндіріске енгізілген негізгі іс шаралар.
2. Тұқымдық шиттердің сапасын жақсарту жұмыстары.
3. Элиталық тұқымдық шитті өндіру технологиясы.
4. Тұқымдық алқап.
5. Мақтаарал ауыл шаруашылық тәжірибе станциясындағы «Мақтаарал» сорттарын өсірудің агротехникасы.
6. Мақта шаруашылығын дамытудың басты мәселелері.
7. Бастапқы материал, селекция материалдарын бағалау, селекцияның негізгі әдістері, жетістіктері.
Қорытынды.
Еңбекті қорғау.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Өндіріске енгізілген алғы іс-шаралар
1). Егу алдындағы топырақты өңдеу және толық түп сан алу.
2). Егу алдындағы және егіс кезіндегі минералды тыңайтқыштар енгізу.
3). Жоғары қарқынмен жүргізілетін жоңышқалы – мақта жүгерілік ауыспалв егіс.
4). Мал азықтық дақылдарды егіске енгізу.
5). Кең қатар аралықтағы мақта егісі.
6). Мақта тұқымы бір-бірімен бірдей қашықтықта себу.
7). Бір жылдық және көп жылдық арашөптерге қарсы гербицидтер енгізу.
8). Мақтаны жаңбырлатып суару.
9). Жер асты және ашық дренаж суымен қуаңшылық жылдары мақта және ауыспалы егістнгі басқа да дақылдарды суару.
10). Тік дренаж скважинасының тиімділігі.
11). Мақта және жоңышқаның зиянкестеріне қарсы интеграциялық күрес.
12). Механикалық тәсілмен мақтаны шырпу.
13). Мақта жапырағын түсіру үшін дефолианттар қолдану.
14). Мақта зиянкестерімен биологиялық тәсіл арқылы күресу.
15). Мақтаны комбайнмен жинау.
16). 38-40 см тереңдікте екі қабатты жер жырту.
17). 60 см тереңдікке дейін топырақ тереңдеткішімен жер жырту.
18). Дифференциялық сор шаю.
19). Жерді меморациялау.
20). Қысқа танапты жоңышқалы мақта ауыспалы егісі.
Жұмыс атқару бағыты
- Генетикалық ресурстарды сақтап жетілдіру және пайдалану арқылы жаңа мол өнім беретін, қоршаған ортаға төзімді мақта сорты мен буданын шығару.
- Әртүрлі ауруларға төзімді мақта сорттарын шығару.
- Ауыспалы егіс тізбектерін нарықтық жағдайға сәйкес әзірлеу.
- Топырақ құнарлылығына байланысты ауыспалы егістікте минералды тыңайтқыштарды енгізу жүйесін әзірлеу.
- Түпнұсқалық және элиталық шитті тұқым өндірудегі тұқымшылық тізбегін жедел дайындап жетілдіру.
- Топыраққа органикалық тыңайтқыштарды енгізу арқылы минералды тыңайтқыштардың нормасын азайтуды бақылау.
- Әр түрлі мақта сорттарын экологиялық тұрғыдан сынақтан өткізу.
Мақта тұқымшаруашылығы, тұқымдық шиттің сапасын жақсарту.
Тұқым шаруашылығы - өнімді мол беретін сапасы жоғары ең таңдаулы жаңа сорттардың тұқымын жасап шығаратын, және тұқымын көбейтетін сала.
Аудандастарылған жаңа сорттарды шығарып, талшықтың технологиялық қасиетін және шаруашылық сапасын сақтап қалу – тұқым шаруашылығының негізгі міндеттері болып табылады.
Мақтаның тұқым шаруашылығы сортты жаңартудың бес жылдық тізбегін қолдана отырып үшінші репродукциялық шитті техникалық егіске де пайдаланады. Мемлекеттік стандарт бойынша элиталық тұқым 100 пайыздық таза болуы тиіс№ бірінші репродукциялық тұқымдық шиттің өнгіштігі 99 пайыздан кем болмау керек. Ал R2 98, R3 96 пайыздан кем болмау керек. Тұқымның сорттық тазалығы 96 пайыздан төмен болғанда 4-ші және кейінгі репродукциялар таза сортты болып есептелмейді. Бесінші жылы тұқымның үшінші репродукциясы тұқымдық емес жалпы егіс есебінде егіледі.
Қазіргі таңдағы тұқым шаруашылығының ғылыми тұрғыдан жетілгендігі аудандастырылған жаңа сорттардың жоғарғы сапалы мақта талшығының өндірілуі, ішкі де сыртқы сұраныстарға сапалық жағынан жауап бере алады.
Жаңа экономикалық қатынасқа өту барысында мақта талшығының бүкіл әлемде сапалы болуфына және өнімнің мол болуына мынадай шараларды орындаған жөн.
1). Мақта егілетін аудандарда тек қана аудандастырылған сорттарын егу керек.
2). Тұқым шаруашылықтарына құнарлы, мол өнім беретін салма ауруымен залалданбаған, жоңышқадан кейінгі 2-3 жыл мақталық жер бөлінуі керек.
3). Тұқым өндіретін алқаптарда мақта түп саны гектарына 80-90 мыңнан аспауы керек.
4). Мақта зауыттарында тұқымдық шиттерді жоғары сапалы дайындауда мемлекеттік стандартқа сай болуы тиіс.
Мақтаның жаңа отандық элиталық тұқымы ішкілей сорттықты шағылыстыру арқылы тұқым қуалаушылығымен тексмер келе. Жекелеп – сұрыптау әдісімен үш жылдық кестесі арқылы шығарылады.
1. Тұқымдық питомниктің 1-ші жылы 1500 мың сұрыпталып жеке алынған үлгісі 1 гектарға себіледі.
2. Тұқымдық питомниктің 2-ші жылы 400 мыңдай ұясы 2 гектарға себіледі.
3. Тұқымдық көбейту үшін 1250 ұялық үлгі 50-60 гектардан алынады.
Мақтаның элиталық тұқымдық шитін қайтадан көбейту жұмыстары элита және 1 репродукциялық аудандастырылған сорттарды қайтадан шығару нұсқасына сәйкес жұргізіледі.
Алынған элиталық шит агротехникалары өте жоғары сақталған үлкен шарука қожалықтарына беріліп, одан жаңа сортың 1 репродукциялық мақта шиті өсіріледі.
Мақта дақылы - өзін-өзі факультативті тозаңдандыратын дақылдарға жатады.
Сондықтанда элиталық тұқым шаруашылық жұмыстары дұрыс орындалмай жүргізілсе, үлкен көлемде басқа гибридтермен тозаңданып мутация пайда болып, аудандастырылған сорттардың көрсеткіштері төмендеп кетуі әбден мүмкін.
Мақта көбінесе өздігінен тозаңданатын өсімдік. өздігінен тозаңданудың ұзаққа созылуы бұл сорт тұқымының басқа сорттардың тұқымымен араласып кетуі, агротехникасының дұрыс қоданылмауы, өнгіштігі және өніп шығу қуаты, нашар тұқым себілуі бұл сорттың өзіне тән шаруашылық құндылығымен технологиялық сапасы нашарлап және жойылып кетуіне, яғни тұқымның ұрпақ қуалау қасиетінің немесе сорттың мүлде өзгеріп кетуіне апарып соқтыруы әбден мүмкін болатын жағдай.
Өсіп жетілуге бейімділігі күшті және сортының сапасы жақсартылған тұқым өндіру элита тұқымын өсіретін арнаулы шаруашылықтарда жүзеге асырылады.
Мақтаның элита тұқымы жыл сайын үш жүйемен сорттарды өзара: 1. будандастыру питомнигімен; 2. тұқым питомнигімен; 3). тұқымды өсіріп көбейту питомнигімен ұйымдастыру жолымен өндіріледі.
Элита және бірінші репродукция тұқымы бес жылдық жүйе бойынша сортты жаңарту жолымен өндіріледі:
- бірінші жылы арнайы бөлінген – элита тұқым шаруашылықтарында элита тұқымы өндіріледі.
- екінші жылы элита тұқымын өсіретін шаруашылықтарда бірінші репродукция тұқымы өндіріледі.
- үшінші жылы элита және бірінші репродукция тұқымы өсірілетін белгілі бір ауданларлың мол өнім алуға неғұрлым қолайлы жағдайы бар шар уашылықтарда екінші репродукция тұқымы өндіріледі.
- төртінші жылы мақта тазалайтын әр бір завод жұмыс істейтін аймақта үшінші репродукция тұқымы өндіріледі. Мұнда осы элита тұқымын өсіретін шаруашылық жұмыс істейтін аймақтағы бүкіл егіс көлемін тұқыммен қамтамасыз ету мүмкіндіктері ескеріледі.
- бесінші жылы төртінші репродукция тұқымы өндіріледі, егін егіледі.
Мақтаның түпнұсқалық (элиталық) тұқымдық шитін өндіру технологиясы.
Жоғары сапалы сорттық тұқымды шығаруда арнаулы шаралардың өте қатаң түрде мұқияттылықпен жүргізілуін талап, осы жиынтықтардан кейін барып тұқым шаруашылығы ұйымдастырылады. Тұқым шаруашылығының бағыты жоғары сапалы сорттық түпнұсқалық тұқымды, барлық морфологиялық, шаруашылық – биологиялық белгі мен қасиеттерін өзіне тән сақтап, көбейту. Олар IV-V үлгілі талшықтардан тұратын орта талшықты мақта болуы тиіс.
Жаңа сорттық тұпнұсқалы тұқымы өндірісінің селекциялық жұмыстары өте үлкен алқаптарда жүргізілуі керек.
Мұнда келешектік жаңа сорттар түзіледі және көбейтіледі. Жаңа сорттың алдын-ала көбейтілуге беріліп, бір немсе бірнеше негізгі белгілерімен жақсы болуы тиіс, ал басқа белгілерімен бақылаулы аудандастырылған сорттардан жаман болмауы керек. Түпнұсқалық мақта тұқымының барлық мәліметтері мен толық мінездемелері бақылаулық аудандастырылған сорттармен салыстырмалы болуы тиіс.
Жаңа сорттың алдын-ала көбейтілуіне, 1 гектер жер бөлінеді, ал ұялық жиынтық себілу мөлшерімен сәйкес 3 гектар жерді қамтып. Гектарына себілу мөлшерімен сәйкес 3 гектар жерді қамтып, гектарына себілу мөлшері 40-45 кг. жалаңаштандырылған шит себілу қажет.
Сонымен қатар әр жекешелік сұрыптау мінездемелері бір мезгілде болуы керек, мысалға: тұқым салмағы, талшық ұзындығы, ал ұялық жағынан шаруашылық сапасымен талшықтың технологиялық қасиеті.
Түпнұсқалық жаңа сорттық тұқымының барлық өндіру жұмыстары селекционердің тікелей бақылауында болуы тиіс.
Жұмыс бағыты үздіксіз жекешелік сұрыптау тәсілімен жүргізіліп, ұрпақтары тексеріледі.
Жаңа сорттарды алдын-ала көбейтілуі жұмыстарына бес-алты сорттарды қосып тіркеуге болғанымен және де әр түрлі ботаникалық үлгілерге қарайтын, сондай-ақ морфологиялық белгілерімен тез ерекшеленетін сорттармен жұмыс жүргізуге болмайды.
Жаңа сортты алқаптары жақсы да тегіс құнарлылығы мол, суғарылатын жерлерге жайғастырылады.
Барлық агротехникалық іс-шаралар өте тығыз бір қалыпты мерзімде жоғары сапалы агротехникалармен жүргізіледі.
Іріктеу сорттық сынақтағы келешектік алынған тұқымдық сорттық түрлердің ұрпақтарын бірнеше рет егістерде және лабораторяларда шаруашылық сапалықтары мен талшықтың технологиялық қасиеттері тексеріледі. Сондықтан да жыл сайын 2 потомник салынады: бірінші жылы – тұқымдық, екінші жылы - тұқымдық көбейту.
Тұқымдық алқап.
Жекешеленген үлгілерді бір қатарлы бөлінген жерге жекелеп егіледі, бір шұқыршыққа бір тұқымнан тастап кетеді, бұл деген сорттардың шаруашылық қасиетін дұрыс есептеу, және сорттардың габитустарын тексеру. Жалғыз тұрған өсімдік толық бағалы жекешеленген үлгі болып саналады.
Алқаптардағы көрініс еекі рет жүргізіледі, онда ұялы үлгілердің жалпы дамуының біркелкі, тез пісетінін ауруларға және зиянкестерге тұрақтылығын, өнімділігін тексереді.
Біркелкі емес өсімдіктерді алқаптардан гүлдемей жатып алып тастайды. Егер де біркелкі емес өсімдіктер 2 пайыздан көп болып кетсе, онда рларды ақау деп санап, толығымен жойылады.
Барлық жақсы ұялы үлгілерден 100 қауашақтық үлгілер алынып мақтадай теріледі. Тұқымдық алқаптан өнім мынадай жүйеліктермен жүргізіледі: бірінші тәртіпті түрде ақауларды тереді, сосын сыналатын үлгілерді, одан кейін жекешеленген үлгілер мен ұялы үлгілер жиыны алынады.
Сыналатын үлгіге көсектері өте көп өсімдіктерді алады. Жекешеленген үлгі ретінде бір бұтада бес-алты ашылған көсек болуы тиіс. Үлгілерді алу жұмыстарына кірісу үшін ықыласпен зер салып, әр бір ұялы үлгілердің былтырғы жылғы мәліметтерімен танысып, сосын кірісу керек.
Жекешеленген үлгілерді әр бұтадан алынған ұзындығын, жұқалығын, мықтылығын талшық шығымын анықтап алқаптарда белгілу керек.
Жекешеленген үлгілер лабораторияларда шикізат салмағы және бұтадан алынған тұқым мен талшық ұзындығы анықталады. Сыналатын үлгілерден талшық шығымын, көсек үлкендігін және талшықтың технологиялық сапасымен ұзындығын тексереді.
Ұялы үлгілердің шаруашылық көрсеткіштері төмен болса, оларды ақау деп санайды.
Лабораторядан кейін ақау деп саналған жекешеленген үлгілерді келесі жылға егілетін етіп тұқымдық питомникте топтастырады.
Ақау емес деп саналған ұялы үлгілерді тұқымдық көбейту алаңына келесі жылға жекелеп егіп көбейтеді.
Тұқымдық шиттерді дайындау.
Тұқымдық шиттің талаптары мемлекеттік стандартқа сай болуы тиіс. ГОСТ 5895-75 Стандартқа сай тұқымдық шиттер кондициялық тұқымдық шит деп саналады.
Тұқымдық шиттерге кейінгі негізгі көрсеткіштер бойынша өзіндік мөлшер қойылады: сорттық, өнгіштігі, талшық қалдығы, механикалық зақымдылық, ластануы, ылғалдылығы.
Егіске өнгіштігі – 85 %, кем болмайтын шитті егу тиіс.
Класс 1 2 3
өнгіштігі % 95 90 85
Сорттық тазалық Элита R1 R2 R3
% кем болмауы 100 99 98 96
Кейінгі репродукциялы сорттық тұқымды (төртінші және одан жоғары) керек жағдайда апробациялық тексеруден кейін ауыл шаруашылық министрлігі бекітеді.
Мақта сорттарын өсірудің агротехникасы.
Жерді жырту. Мақтадан мол және тұрақты өнім алудың негізгі шарттарының бірі – жерді өңдеудің дұрыс жүйесін қолданудан басталады.
«Жерді жыртсаң, күзде жырт, күз жыртпасаң жүз жыртасың» дегендей, күзде жыртылған жердің өнімі көктемде жыртылған жермен салыстырғанда 10-12 % немесе одан да артық береді.
Сүдігер 35-40 см тереңдкте екі ярусты ПЯ-3-35 маркалы соқамен қараша-желтоқсан айларында жыртылуы керек. Ол қозаның түрлі аурулары мен зиянкес жәндіктеріне қарсы күрес және арамшөптерді жоюға себеп болады. Микроорганизмдердің жірімен сүдігердегі топырақта табиғи құрылым процесстерде жүреді.
Мұның барлығы сүдігердің пайдалы да тиімді екенін көрсетеді. Қара күзде айдалған жерде ылғал мол жиналады және жақсы сақталады, қозапаяның қалдықтары мен басқа да органикалық заттар қара шіріндіге айналып, өсімдіктің қорегін молайтады.
Жерді тегістеу. Негізгі жұмыстардың ең бір маңызды бөлегі болып табылады. Егіс танабының дұрыс тегістелуі қозаның вегетациялық өсіп жетілуі барысындағы суару кезінде ондағы ылғалдың біркелкі берілуіне және егіс кезінде шиттің бірыңғай тереңдікте түсуіне оңды әсер етеді.
Жер тегістелгеннен кейін сор шаю жұмыстары оңай іске асады.
Бұл судың тегіс басуына және сордың жақсы шайылуына зор мүмкіндік жасайды. Тегістеу жұмыстары шынжыр табанды «Алтай» тракторымен тегістеуге арналған арнайы агрегаттармен атқарылады. Мүмкіншілігі барынша қиясынан және көлденеңінен екі рет тегістелгені жөн. П-2-8 маркалы тегістеуші машина қолданылады.
Сор шаю. Оңтүстік мақта егетін аудандарда топырақтағы ылғалдың буға айналуға және өсімдіктің транспирацияға жұмсайтын суы, оның атмосфералық жауын-шашын күйінде келіп түсуіне бес-алты есе артық болады. Сондықтан сор шаю.........