Психология | Қиял туралы жалпы ұғым

Мазмұны

Кіріспе.....................................................................................1 - 4

Негізгі бөлім
1. Жан қуаттары.....................................................................5 - 6
2. Қиал туралы жалпы ұғым.................................................7 - 11
2.1. Қиялдың физиологиялық негіздері..............................12 - 14
2.2. Қиял түрлері...................................................................15 - 16
2.3. Қиял бейнелерінің жасалу жолдары............................17 - 18
2.4. Шығармашыл қиял әдістері..........................................19 – 21
2.5. Қиял және жеке адам.....................................................22 – 23
2.6. Қиялды дамыту жолдары..............................................24 - 26

Қорытынды...........................................................................27 - 29

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................30 - 32

1. Жан қуаттары.

Жан қуаттарына, немесе таным процестеріне түйсік, қабылдау, ес, ойлау, сөйлеу, қиял, эмоциялар мен сезімдер, ерік жатады.
Ендеше қысқаша әр таным процестерәне түсінік берейік.
Түйсік-сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелер.
Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін, дәмін, қатты-жұмсақтығын, кедір-бұдырлығын т.б. осы секілді қасиеттері ажыратылады. Сондай-ақ түйсік денеде болып жататын түрлі өзгерістер жөнінде де, яғни дененің қозғалысы мен оның кеңістікке орналасуын, жеке бөліктерінің жұмысы жайлы хабарлайды. Сыртқы дүниені танып..білу түйсіктен басталады.
Қабылдау-егер түйсік сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттері мен құбылыстарының жеке қасиеттері мен сапаларының миымызда бейнеленуіне болса, қабылдау заттар мен құбылыстардың мида тұтастай бейнеленуі болып табылады.
Қабылдау заттар мен құбылыстардыңтүсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т.б. қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді.
Ес-дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс. Ес-күрделі психикалық процестердің бірі. Ес есте қалдыруы, қайта жаңғырту, тану, ұмыту секілді процестерден тұрады.
Ойлау-сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтынзаттар мен құбылыстарды тек ойлау арқылы ғана білеміз
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді.
Сөйлеу Адам өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен пікірлеседі, ой алмасады. Бұл үшін сол ұлттың, тілдің грамматикалық ережелеріне сәйкес сөз тіркестерін пайдаланады. Сөйлеу адам санасының басты белгісі.
Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді сөйлеу деп атайды. Сөйлеу-пікір алысу процесінде жеке жеке адамның белглі тілді пайдалануы.
Қиял-біз бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстардың образына сүйене отырып, еш уақытта көрмеген нәрселерді де санамызда бейнелей аламыз. Жанның өзінде бұрыннан бар суреттеулерден жаңа суреттеулер жасай алуы қиял деп аталады.
Эмоциялар мен сезімдер-сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу-келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түрін сезім деп атайды. Эмоциаларда сан алуан мәнерлі қозғалыстардың болып отыратындығы.Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды не ұнамды эмоциялар деп аталады, бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар деп аталады.
Ерік-адамды әрекетке бағыттайтын, мақсат қоюға талаптандыратын бір түрткі болатындығы, мұны (психологияда мотив (себеп) не түрткі сан .. қилы қажеттермен тікелей, не жанама түрде байланысып жатады.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі түрткі..оның түрлі қажеттері.Адам өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттари қояды. Ойланып істеленетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл..қозғалыстарды психологияда ерік амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез..құлқын меңгере алу қабілеті.

Қиял

2. Қилядың жалпы сипаты

Адам санасындағы бейнелер бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды ғана қамтып қоймайды. Бейнелер, мазмұнына ешқашан тікелей қабылданбаған, мысалы, тарих тұңғиығындағы немесе ұзақ болашақтағы сурепемелер; көріп, білмеген, тіпті болуы мүмкін емес оқиғалар, көрмеген мақұлықтар - енуі мүмкін. Бейнедер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты болмыстан шығып, шексіздік әлемніне есік ашады. Адам тәжірибесін түрлендіруші және өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың негізгі сипатын құрайды.
Біз бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстардың образына сүйене отырып, еш уақытта көрмеген нәрселерді де санамызда бейнелей аламыз. Мәселен, өткен заманда болған оқиғаларды суреттейтін материалды оқып отырғанда, не өзіміз көрмеген алыстағы елдер туралы әңгіме тыңдағанда, не кітап оқығанда (мәселен, алыстағы Африка, Австралия, Индия т.б.) бізде түрлі жаңа елестеулер пайда болады. Бұл қиял процесінің жемісі болып саналады. "Жанның өзінде бұрыннан бар суреттеулерден жаңа суреттеулер жасай алуы қиял деп саналады " (М. Жұмабаев)
Әдетте, күнделікті өмірдегі киял не фантазия мәні ғылымдағы осы сөздернен берідетін ұғымдардан басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай келмейтін, практикалық маңыз-мағынаға ие болмағанның бәрін киял не фантазия деп атай саламыз. Ал, шынында, хиял әрқандай шығармашылық іс-әрекеттің негізі ретінде көркем-өнер, ғылыми және техниикалық ой туындыларына арқау болумен мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл тұрғыдан табиғаттың бергенінен өзгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет әлемінің бәрі дерлік хиял мен осы қиялға негізделген шығармашылықтың жемісі.
"Әрқандай бейне, мейлі ірі, мейлі кіші болсын, нақты қалыпқа келіп, орнықты шындыққа айналудың алдын ойда түзілген жаңа байланыстар мен қатынастар негізінде жасалған қиял түрінде іске асады" (Рибо). Алайда, қиял қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам қиялы, не ұжымдык қиял) өздік ерекшелігін жойыайды әрі тек өзіне тән ерекше мазмұнға ие. Қиял бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі айырмашығы - олардың нақты болмысқа байланысты қатынасынан туындайды Ес бейнелері-өткен тәжірибенің қайта жаңғыруы, сондықтан да естің негізгі қызметі өткен тәжірибе нәтижелерін мүмкіндігінше өзгермеген формада сақтау, ал қиял процесінде қай бейне болмасын, өзгеріске түседі осынысымен де қиял әрқандай шығармашылық ұмтылыстың міндетті шартын құрайды.
Сонымен бірге, қиял арқасында адам өз ісін бастамай тұрып-ақ, болашақ еңбегінің нәтижесін күні бұрын болжастыра алады. Қиял жәрдемімен болашақ нәтижені күтудің өзі адам еңбегінің жануарлар тума қылығынан тупкілікті өзгешелігін танытады. Қиялдың алдағы іс-әрекет өнімін болжастыруға мүмкіндік ашуы адамның еңбекке деген құлшынысына, мақсатқа жетудегі ынта-жігеріне қосымша қуат қосады.
Кейде фантазия кері ықпал да жасауы мүмкін. Алдағы күтілген жағымсыз жағдайлар немесе қауіп-қатер мен бақытсыздықтар адамды күшті күйзеліске тап қылып, оны нақты оқиғаға сай келмейтін, шектен тыс, орынсыз қимыл әрекетке келтіреді Мұның дәледі - кенеттен болған өрт кезінде кей адамдар көрініп тұрған көмекті шыдаммен күтудің орнына көп қабат үйлердің жағарғы қабаттарынан өзін тастап, мерт болғаны. Қиялдың зияны халықта "Қорыққанға қос көрінеді" мәтелінде дәл айтылған. Қиялдың бұл өмірден арқан бойы алда болып, болашақта күтілгеден оқиғаларды күні бұрын танытуы қиял мен ойдадың арасында тығыз байланыстың барын білдіреді. Ойлау сияқты қиял да проблемалық жағдайда, жеке адам қажетсінуіне қоғамдық сананың даму деңгейіне сай туындайды. Мысалы, егер ежелгі дүние адамдары арасында жаратылыстың пайда болуын түсіндіру қажетінен діни бейнелер келіп шықса, бүгінгі күнде бұл үшін космостық келгінділердің фантастикалық көріністері қолданылады.
Бірақ қиял дүниені жалпылай және жанамама танытатын, ұғымдық мазмұнды негіз еткен ойлаудан ерекшенеді., себебі ол жарқын елестер түрінде көрініп, нақты бейнелі формада жасалады. Қиялда түзілетін нақты бейнелерде көбіне заттық болмыстан алшақ теорияльқ ойлар ашылып отырады. Әрбір қаламгер, суреткер шығармашылық еңбегінде өз ойын басқаларға дерексізденген ұғымдармен емес, нақ бейнелермен түсіндіруте тырысады. Мұның дәлелі тымсал, ертегі, макал-мәтелдер, әрқандай көркемөнер туындысында бір көрнекі бейнемен ашылатын негізгі идеяны іздестіретініміз табиғи нәрсе.
Қиялға тән және бір ерекше белгі - оның бастау деректері толық, әрі дәл талдауға келмейтін, мазмұны өн күмілжі жағдайларды болжастыруда қолданылуы. Мұндай белгілі деректерде қатаң заңдылықтарға негізделетін ойлауды қолдау қиын. Бұл тұрғыдан, қиял ойлаудың қандай да бір "орынбасар" формасы ретінде қызмет атқарады.
Ой мен қиялдың арасындағы тығыз байланысты атай отырып, К.Д.Ушинский; "Мықты, кемелденген қиял – ықылдылықтың нышаны", - деген.
Сонымен, қиял - аеда күтілген - проблемдік жағдайлар анық болмаған кездерде оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен қандай да әрекет бағдарламасын түзетуге жәрдемдесетін психологиялық процесс.
Адам қиялы бұрын көріп, білмеген заттар мен құбылыстарды өрнектеуге шебер. Дегенмен, сол ғажайып, әлемде жоқ нәрселердің бейнесі өзіміз күнделікті көріп, танып жүрген заттарымыздың құрылым элементерінің қосындысынан жасалады, Қандай да жаңалықты (машина не үй) адам алдымен бұрыннан таныс, өзі пайдаланып жүрген бөлшектер мен материалдардан өз ойында құрайды. Сондықтан адамнын білімі неғұрлым мол, өмір тәжірибесі ауқымды, өзі зерделі және сезімтал келсе, оның қиялы ғажайып әрі қызық бейнелер жасауға бейім келеді.
Л.С.Рубинштейннің пікіріне зер салсак, шығармашьыык, қиялдың қуаты мен деңгейі келесі екі белгімен анықталады 1) қиял туындысы мәңдік: және мағыналық шарттардан асып кетпеуі лазым; 2) қиял өзіне негіз болған деректерден жағалығы және қайталанбастығымен ерекшеленуі тиік Осы екі талапқа сай келмеген қай қиял да фантастика, бірақ Тәжірибелік жағынан пайдасыз.
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға болады:
1) әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне, алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді. Бұл арада суды аңсап шөлдеген жолаушының қиялы мен екі-үш күннен кейін емтихан тапсыратын студенттің машинасының тетігін жетілдіруді ойлап жүрген инженердің қиялын салыстырып көруге болады:
2) қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне де, білім тәжірибесіне де байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені де көп, өмір тәжірибесі мол, әр тарапты білімі бар ересек адамның қиялы мен енді ғана өмірге аяқ басайын деп тұрған жеткіншектің қиялын бір өлшемге салуға болмайлы;
3) қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат, жер-су қоршауына байланысты да көрініп отырады. "Жаратылыстың құшағында,— деп жаэады М. Жұмабаев, — меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада тұрып есетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең, болуға тиісті".
4) қиял — адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, "жүзеге асырудын жолдарын іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл — қиялдың ерікпен байланысына жақсы мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа жауап беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады. Қиял - мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе, ойлау оны-тірі суретсіз жалпылай, ұғым, пікір, тұжыры түрінде шешеді;
5) адам қиялы еңбек проиесіндс, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре білу, яғни оны өңдеп, өзгертіп, елестете алу — адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның дүние жөніндегі әр-түрлі таным-түсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны белсенді қызметке итермелейді, творчестволық ісіне күш-жігер қосады. Қиял тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүткіл рухани өмір жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы мұнсыз мүмкін емес. Адам саласының жануар психикасынан басты айырмашылығы адам да ойлаумен қатар қиял әрекетінің болғамдығында.
Қмял маңызы орасан. Ол тек жазушыларға кейіпкерлер бейнесін жасауға не суретшіге болашақ картинасының сюжетін іздестіруге қажеттігімен ғана шектелмейді. Фантазиясы болмаған ғалым құбылыс себептері жөнінде болжам (гипотеза) жасай алмайды; мұғалім дәріс барысын, шәкірттердің оқуға деген қатынасын күні бұрын қияли талдамай, сабақ дайындай алмайды. Жалпы оқу процесінің өзі хиялсыз шектеулі болар еді, тарих, география, астрономия және басқа пәндертек қиял қанатында ғана игеріледі. .....