Экономика | Қазақстандық құнды қағаздар рыногының қалыптасуы

Мазмұны

КІРІСПЕ


I-ТАРАУ. Бағалы қағаздар туралы жалпы шолу

1.1. Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы
1.2. Құнды қағаздар рыногының қажеттілігі

II-ТАРАУ. Қазақстандық құнды қағаздар рыногының қалыптасуы

2.1 Құнды қағаздардың түрлері, қызметтері және мәні
2.2. Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздардың қалыптасуы
2.3. Бағалы қағаздардың құқықтық қатынастарда алатын орны

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

I-ТАРАУ. Бағалы қағаздар туралы жалпы шолу

1.1 Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы


Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы меншік айналымының объекті тарихи кезеңімен тікелей байланысты болып келеді. Өте ерте кезеңде адамдар бір тарихи формациядан екінші формацияға өткенде, олар тауар мен ақшалардың басқаша орналастыру қажеттілігін алды, бірақ бұл басқаша орналастыру тәсілі тиімсіз болды.
Бұл жолды, ең бірінші, юристтер б.э.д. 4-5 ғасырда тауып, оны былай көрсеткен:
Аңғарғандар құжаттар, куәланған нақтылы келісімнің өздері айналдыру, ерекше руға тауар, құндылықтардың ерекше жүйесін, сөз өзіне меншікті мәнінде тауарлармен емес, ақшалармен емес сәйкес келмеушілердің. Құжаттар соған дейін келісімдер туралы орындалып жатқанда сазды және балауыздарды табличкаларда, папирусте немесе пергаментте, олар кең таратуын алған жоқ.
Кейін, 6 ғасырда Қытайда қағаз ойланып табылды. 9-10 ғасырда бұл өндіріс рецептін Батыс Еуропа Елдері қолданады. Нақ осы жерде, натуральды шаруашылық және феодалдық бытыраңқылықтың ету шартын қолдап және олар нарықтық шаруашылықтан алыс болғанымен, қағаз арқылы құжаттың белгілі нақты келісімін мойындау және таратуы жалпыға бірдей алынып, экономикалық айналымының объекті ретінде танылды. Бағалы қағаздар - акциялар, облигациялар, вексельдің және мүлік құқықтардың басқа куәліктері, жекеленгендер өз негізімнен, ұнағандар сондай сапада заң шығарылады.
Мүліктің әрбір түріне өзіндік бағалы қағаздарым талапқа сай бола алады, меншік арқау болуын өз кезегінде жасай алады, сатылып алынады және сатылады, кепілге беріледі.
1.2. Құнды қағаздар рыногының қажеттілігі


Құнды қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бұл құнды қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәләлдейді. Бірақ, құнды қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды.
Құнды қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметін жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей хадық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орй құнды қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережелерін қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелденгендей шаруашылықты жетелдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың ең басты құралы – құнды қағаздар екені талассыз ақиқат. Құнды қағаздар ақша түріндегі капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттің меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жеке меншік иелері – халықтың меншігінде айналдыруы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвистициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі өндіріс инвестициялық үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
II-ТАРАУ. Қазақстандық құнды қағаздар рыногының қалыптасуы

2.1 Құнды қағаздардың түрлері, қызметтері және мәні
Бағалы қағаздар акциялар, облигациялар, векселдер және басқа да түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды неліктен жалған капитал деп атаған.
Оған қандай себеп болған?
Біріншіден, табыс – көзі тауар өндірісі. Ал, бағалы қағаздардың пайда болуы өндірістік капиталмен тікелей байланысты. Өнім өндірістен айналымға түсіп, табыс әкеледі.Ал, құнды қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан табыс әкеледі деген бұлдыр қиял пайда болады.Оны мысал ретінде келтірілген мына екі формуладан аңғару қиын емес.
Тауар айналымы (Т-А-Т) формуласындағы бірінші акт (Т-А) тауарды сату басқа керекті тауарды сатып алу мақсатында жүрізіледі, яғни қажеттілік керек тауарды сатып алу арқылы өтеу. Ал, капиталдың айналымы (А-Т-А*)
Формуласындағы мақсат тауарды сатып алу, яғни прцесс пайда табу мақсатында жүргізіледі. Бұнда А*=А+а, яғни а-қосымша құн, өсім немесе капитал. Ал, капитал өздігінен өсетін құн, немесе қосымша құн беретін құн.
Екіншіден, бағаны қағаздардың капитал болып есептелетін себебі - оларды сатуға болады.
Акция – үлесті немесе меншікті құнды қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлігінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ, осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өгреруі мүмкін. Акционердің акцияны шығаратын компанияға қайтаруға құқығы жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықты сатуына болады.
Акцияны шығару мына жағдайда болады, Егер:
1. Меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
2. Бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
3. Жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде айналымдағы капитал және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта, өз ойынша пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның капиталын ұлғайтуға және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-бір түрі. Акция компанияның акционерлік алдындағы қарыз міндеттемесі. Компанияның өз акциясын қайтып сатып алатын құқы бар. Бірақ, бірсыпыра елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол акциясын қайта сатып алатын құқықта айырылады деген де ереже бар. Дәл осы жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетіннашарлататын болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады. Айналымдағы әрбір акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акция бірнеше түрге жүктелінеді. Бір жағынан, бір акционерден басқа біреуге беру тәсіл бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты акция деп екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
А) Атаулы акция міндетті түрде акция корпорацияның реестірнде тіркелуге тиіс. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандағы туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
Б) Ұсынушыға арналған акция иесінің аты-жөні корпорация кітабында тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға жалпы арнап шығарылған ацияның жалпы саны ғана көрсетіледі.
Ал, басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және құнды қағаздардың жіктелуі.

АКЦИЯЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Кейбір акционерлердің қолында шоғырланған, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отырыруға мүмкіндік береді. Акцияның екі түрін жүзеге асыру жолында әр түрлі.
Біріншіден, сату механизімі бойынша атаулы акцияның иесі оларды компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтық қол қойылған “индоссамент” деген белгі қойылады. Содан соң, акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға жіберіледі.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасы иемденушілер құқын белгілеу тәртібі де әр түрлі. Бұл түралы атаулы акция иесі корпорациядан хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай механизм жүру мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны болады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол көп тиражбен шығарылады, ал атаулы акциялардың номиналы әр түрлі мөлшерде бола береді. Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты акциялар болып бөлінеді.
Жай акцияларды иемденушілердің корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты девиденттер алу құқы жиналыстарда дауыс беру арқылы корпорация басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда несие берушімен есеп айырысқаннан кейін бір бөлігін алу құқы бар.
Артықшылықты акциялар меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан, белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты девиденд төлеуін қамтамасыз етеді.
Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылық дауыс құқын жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Артықшылықты акция иемденушісін қорғау үшін акцияның осы бойынша дивиденттер әрқашан жай акциялар бойынша девиденттер әрқашан жай акциялар бойынша девиденттер беруден бұрын бөлінеді. Сондықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу. Артықшылықты акциялар номинал, бұны көрсетілген және көрсетілмеген болып екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда девиденд акцияның номиналына байланысты процент түрінде есептеледі. Бұл номиналсыз артықшылықты акциялар сирек кездеседі, оларда девиденттің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.
Жай акция бойынша төленетін девиденттер сияқты артықшылықты акция бойынша да девиденттер таза пайдадан төленіледі. Артықшылықты акция әдетте атаулы бағалы қағаз.
Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы мүмкін. Әрбір сериясын әр түрлі көлемдегі артықшылығы бар. Егер корпорация .....