Экономика | Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық дамуындағы зейнетақы қорлары

Мазмұны

Кіріспе.....................................................................................................................

І-бөлім. Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету............................................................................................................................
1.1 Қазақстан Республикасының 1997 жылғы зейнетақы инфрақұрылымы, оның қатысушылары..............................................................................................
1.2 Зейнетақы қорларының мәні, мақсаты және міндеттері...........................

ІІ-бөлім. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы зейнетақы қорлары.....................................................................
2.1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесіндегі реформаларға
салыстырмалы талдау............................................................................................
2.2 Зейнетақы қорларының елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы атқаратын қызметтері мен құқықтық негіздері .................................................
2.3 ЖЗҚ қызметіне экономикалық талдау.....................................................

ІІІ-бөлім. 3.1 Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жинақтаушы зейнетақы қорларын дамыту және жетілдіру жолдары...............................................................................................................

Қорытынды...........................................................................................................

Қолданылған әдебиеттер.....................................................................................

І-бөлім. Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамтамасыз ету

1.1. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы зейнетақы инфрақұрылымы, оның қатысушылары

Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығында, бүгінгі күні, басқа қаржы нарығының сегменттерінен айырмашылығы, тұрақты түрде дамуы.
1997 жылғы 20 маусымда Қазақстанда еліміздегі алғашқы жинақтаушы зейнетақы жүйесін қалыптастырудың негізі болған «Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңы қабылданды. Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып ескіден қалған азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін жинақтаушы жүйемен қайта қалыптастырды. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін реформалаудың қаншалықты артықшылықтары мен оңтайлы жақтары болғанымен әлі күнге дейін көптеген мәселелері шешімін тапқан жоқ.
Жалпы мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры – салымшылардың міндетті және ерікті зейнетақы жарналарын, сандарға сәйкес түсетін өзге де қаражатты жинауды және алушыларға зейнетақы төлеуді, осындай–ақ зейнетақы активтерін қалыптастыру жөніндегі қызметті және осы Заңда белгіленген тәртіппен оларды зейнетақы активтері жөніндегі компания арқылы инвестициялауды жүзеге асыратын заңды тұлға.
Жинақтаушы зейнетақы қорының салымшысы болып зейнетақы төлемін алушының пайдасына зейнетақы жарналарын төлеуді жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға болып табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының негізгі көрсеткіштерінің (салымшылары мен зейнетақы жарналары, зейнетақы активтері мен жинақтары), зейнетақы жүйесі бойынша көрсеткіштердің жалпы көлеміндегі үлесінің тұрақты өсуі, тұтастай алғанда мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларына халықтың сенімінің өсуін куәландырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу бойынша комитет нормативтік құқықтық актілер жасап және де өзгертулер мен толықтырулар енгізе алады.
1998 жылдың қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы жүйесінің елде қызмет еткеніне 7 жыл асып отыр. 2004 жылдың 1 тоқсанына Қазақсанның зейнетақы қызмет көрсету жүйесі зейнетақы активтерінің өсуімен де, сонымен қатар нарықтық қатысушыларының сандық құрамы мен жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық портфелінің тұрақты дамуымен сипатталады.
Бұл күнде ҚР зейнетақы қызметін көрсету жүйесі мына төменде көрсетілген суреттегідей болып отыр. 16 зейнетақы қоры, оның ішінде 13 ашық типтегі, 2- корпоративтік типтегі және 1- мемлекеттік зейнетақы қоры болып отыр.


1.2. Зейнетақы қорларының мәні, мақсаты және міндеттері

Қазақстан зейнетақы реформасының басталғаннан бері 7 жыл асып барады. Оны жүргізу объективтілік қажеттілік негізінде болады. Бірақ реформаның нәтижелерімен жүзеге асу әдістері біркелкі бағалануы мүмкін емес. Елдегі болған зейнетақы реформасын бағаламас бұрын зейнет ақы жүйесін қайта құрудың әйгілі варианттарына және кейбір аспектілеріне тоқталып өтейін. Көптеген әрекет етуші зейнетақы жүйесін үлестіру принципіне негізделеді, яғни зейнетақы зейнеткерлердің өздерінің жинақтары есебінен емес, жұмысшылардың жарналары есебінен төленеді. Зейнеткер санының жұмысшылардың санына қатынасының ұлғаюымен байланысты үлестіруші зейнетақы жүйесі кезіндегі жалпы экономикаға және халыққа деген ауыртпашылық өсті. Бұдан бірқатар әлеуметтік – экономикалық саяси мәселелер туындайды, оны тек зейнетақы берушілердің негізі болып табылатын прициптерді түбегейлі өзгерту негізінде шешуге болады. Бұл жүйе бойынша зенетақы қамсыздандыру деңгейі тікелей зейнетақы аударымдардың тарифімен, зейнеткерлермен жұмысшы халықтың саны және оның еңбекақы деңгеімен қатынасы байланысты.
Альтернативті үлестіруші жүйе жинақтаушы зейнетақы жүйесі болып табылады. Мұнда әрбір жұмысшы жұмыс істеу барысында зейнетақы қорларына жарналарын аударады, қаражаттар ұзақ уақыт бойы экономиканы инвестициялауға қолданылады, ал жұмыс істеу мерзімі аяқталғаннан кейін олар өзінің жеке зейнетақымен қамтамасыз етуіне кетеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары бір миллиардтан аса АҚШ долларын шоғырландырылған, ал оларға біздің елде қолдану мүмкіншілігі мүлдем жоқ деуге болады. Реформаның мақсаты, айта кетсек, болашақтағы зейнеткерлерге дивиденд алуды кепілдендіретін тек салымдарды зейнетақылық жинақтау ғана емес, сонымен қатар дұрыс инвестициялауда да болған. Жинақтаушы зейнетақылық қордың мәні - бұл нақты өндіріске деген инвестициялар. Ол Қазақстан Республикасының Қаржы минстрлігінің немесе Ұлттық банкісінің бағалы қағаздарына ғана емес, тіптен банктік депозиттерге де емес, өзінің құны жоғалмайтын және де тіптен жаңа құн қосатын материалды объектілерге инвестициялар. Мысалға айтсақ, зейнетақы қоры салымшыларынан бүгін аударымдарды алып, оны газ немесе мұнай құбыры құрлысына салсақ, олар 20 жылдан кейін де рентабельді болып қала береді. Әзірше жинақтардың 67% мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуда. Яғни ол дегініміз мемлекеттік қарызға салынған, және де мемлекеттің өзі жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық табыстылығына кедергі етеді. Ал мұнай «жиналымдар» болса ерте де кеш қирайды.
Енді мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының міндеттеріне тоқталсақ, олар:
1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің белгілеуі бойынша зейнетақы активтерінің төлемдерін жүзеге асыруға;
2. жеке зейнетақы активтерінің қорының есебін жүргізуге;
3. зейнетақы алушы мен салымшылардың қорлары туралы өздеріне мәлімет беруге;
4. зейнетақы қорының жағдайының мәліметтерін құпияда сақтауға;
5. зейнетақы қоры заңға сәйкес жүргізілуіне;
6. зейнетақы алушының өтініші бойынша оның зейнетақы қорын басқа қорға аударуға;
7. зейнетақы активтерін инвестициялық бақылау үшін зейнетақы активтерін басқаратын компаниялармен келісімге тұру (мемлекеттік жинақтаушы қорынан басқа);
8. мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорымен келісімге тұрған азаматтарға бірдей қызм
II - бөлім. Қазақстан Респуликасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы зейнетақы қорлары
2.1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесіндегі инфрақұрылымға
салыстырмалы талдау

«Құрмет» Зейнетақы қоры.
«Құрмет» мемлекетік емес ашық жинақтаушы зейнетақы қоры самылшыларға зейнетақы қорын өзі таңдау арқылы болашақ зейнетақыларының құралу саясатын дербес таңдауға мүмкіндік беретін зейнетақымен қамтамтамасыз ететін жинақтау жүйесіның шегінде 1998 жылдың 2 наурызында құрылды. «Құрмет» «МЕАЖЗҚ» АҚ Қазақстан Республикасының заңнамасына толық сәйкестік құрылды.
1998 жылдың 16 қарашасында берімен лицензия орнына зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүргізу қызметін атқаруға ҚР Ұлттық Банкінің 2003 жылдың 20 қарашасында берген лицензия № 0000013.
«Қазақстан республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңға сәйкес Компания зейнетақы қызметтері рыногына үш буынының қалғандарымен - банк – кастодианмен («Темірбанк»ААҚ) және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаратын ұйыммен («БТА Asset Management» КУПА ЖАҚ) үш тарапты кастодиан шартын жасады.
Қордың бес жылғы қызметі ішінде бізге Қазақстан Республикасының барлық аймақтарының 11000 кәсіп орында жұмыс істейтін 320 000-нан астам салымшылар өз жинақтарын сеніп тапсырды. Зейнетақы жинақтары мен жеке меншік қаражаттарды есепке алу мен сақтауды уәкілетті мемлекеттік орган -ҚР қоржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттігімен балқыланады .
«Құрмет» Зейнетақы қоры зейнетақы жинақтарының көлемі жағынан рынок өсімінің қорқынын басып озып, зейнетақы қорларының ішінде алдыңғы қатарға кіреді.
• «Құрмет» ЗҚ рыноктағы зейнетақы жинақтарының үлесін 4,2% немесе 15,6 млрд теңге құрады.
• «Құрмет» ЗҚ салымшыларының саны жағынан алдыңғы қатарлы бесудің ішіне жатады.
• 01.01.04 ж. 313025 адам өз салымын сеніп тапсырды, «Құрмет» ЗҚ рыноктағы үлесін 5,1% құрайды.
• «Құрмет» ЗҚ салымшыларының 2003 жылға өсу динамикасы рынок бойынша салымшылардың өсу динамикасын 2 еседен көп басып озды.
• «Құрмет» МЕАЖЗҚ өзінің инвестициялық қызметінде инвестициялаудың әлдеқайда сенімді және өтімді нысандарын артық бағалайды.
• 2003 жылы инвесциялық кірісті 881300000 теңге құрады.
• «Құрмет» ЗҚ қор салымшылары үшін тұрақты акциялар жүргізіп отырады. Өз клиенттері арасында жыл сайын өткізіліп отыратын сыйлықтар тұтысы осының айқын бір мысалы болып табылады. Сондай-ақ, келесідей жаңа акцияларды атап өтуге болады: «Созвездия успеха» (“Табыс шоқжұлдызы”) және “Vip unifinance”, бұларды “Құрмет” ЗҚ өз әріптестерімен бірге өткезеді. “Құрмет” ЖЗҚ келесі қызмет түрлерін көрсетеді.
• Салушылардың зейнетақы жинақтарын инфлецияның әсерінен қорғау, сондай-ақ зейнетақы активтерін инвестициялау жолымен оларды көбейту;
• Жеке зейнетақы шотының жай - күйі туралы шынайы және тез арада ақпаратты ақысыз алу;
• Зейнетақы жинақтарының есебі;
• ҚР-ның үкіметі белгіленген тәртіпте алушыларға зейнетақы төлемдерін жүргізу;
• ӘЖК беру құжаттарын рәсемдеуде көмек көрсету;
• Міндетті, ерікті, кәсіби зейнетақы жарналарын жинақтау;
• Салымшының /алушының өтініш бойынша зейнетақы жинақтарын бір жинақтаушы қордан екіншісіне ауыстыру.
• Дұрыс емес ашылған жеке зейнетақы шоттарын басқа қорларға біріктіруге көмек көрсету;
• Зейнетақымен қамтамасыз ету жөнінде ақысыз кеңес беру.
Инвестициялық кірісті есепке ала отырып, салымшының зейнетақы жинақтарының болжамды жоспары. Салымшы ай сайын 3000 теңге мөлшерінде зейнетақы аударып отарады. 40 жылдан кейін аударылған зейнетақы жарналарының нақты сомасын 1 440 000 теңге құрайды. Мұнда, зейнетақы жинақтарының көлемін 5974472 теңге (бірақ активтерінің жылдық орташа таза кірістілігі (Қордың комиссиялық сыйақысын шегеріп тастағанда жылдың 6% мөлшерінде болуы керек) құрайды. 4534472 теңгедей айырмашылық осы уақыт ішінде Қордың салымшыға есептеген инвестициялық кірісін құрайтын болады. Осы лайша, инвестициялық кіріс жинақтарының жалпы көлемін 75% көп құрайтын болады.

2.2 Зейнетақы қорларының елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы атқаратын қызметтері мен құқықтық негіздері

Кәрілік алдындағы қорқыныш бұл әр адамға табиғатпен берілген деп айтылады. Кез келген адам жылдар өткен сайын ең алдымен материалдық мәселелердің болуынан қашады. Қазіргі таңдағы шындық бұл әрбір қазақстандық азамат өзінің болашақтағы кедейшілік күн кешпеуіне жағдай жасап және өзіне жеткілікті кәрілікті қамтамасыз етуі қажет. Себебі әлеуметтік бағдарламалар үшін бюджет қаражатының жетіспеушілігі және халықтың тұрақты қартаюы мемлекет тарапынан мәңгілік көмектің болуына үміттенуге сендірмейді. Осыған орай біздің қоғамдағы өте маңызды әлеуметтік мәні бар зейнетақымен қамтамазыз ету туралы заңға кез келген өзгертулер Қазақстанның әрбір азаматын толғандырмай және қызығушылығын тудырмайтыны болмайды.
2002 жылдың соңында Қазақстандық азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз етудің құқықтық және әлеуметтік негізін анықтаушы және де осы жүйенің қызмет етуінің барлық құқықтық аспектілері мен зейнетақылық қызмет көрсету нарығының барлық қатысушыларының өзара қарым -қатынасын реттеуші зейнетақы заңдылығы маңызды өзгертуге ұшырайды. Алғаш рет өзгертулер мен толықтырулар 1998 жылы 22 желтоқсанда (№328 заң), яғни жаңа зейнетақы жүйесінің қызмет етуіне 1 жыл өтпей жасалды. Екінші рет елдің зейнетақы заңдылығы 1999 жылы 5 сәуірде (№364-1 заң), өзгерту енгізіледі. Осыдан кейін жаңартылған «Қазақстан Республикасындағы зейнетақы мен қамтамасыз ету туралы» заңы 4 жылдай мерзімде қызмет етті және 2002 жылдың соңында оған тағыда өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Бұл түзетулер №369-11 реттік номеріне ие, заң формасында қабылдап, «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңына өзгертулер мен толықтырулар туралы Қазақстан Республикасы заңы деп аталады. Бұл жерде ескеретін жағдай, егер бірінші жасалған екі өзгертулер мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорымен мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорымен мемлекеттік реттеуші органдардың енгізуге байланысты туындаса, ал зейнетақы заңдылығына енгізілген соңғы түзетулер (2002 жылдың 29 желтоқсаны) өзінің бөлігінде кейбір мемлекеттік емес субъектілерге оның ішінде мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына бағытталған және дайындалған. Себебі, бұл өзгертулер тұжырымдық және барлық зейнетақылық қызмет көрсету жүйесі үшін өміршеңділік сипатқа ие болады, олардың заңдылық сүзгіден өтуі оңай болмай 1 жылға дейін созылады.
2002 жылғы 29 желтоқсандағы № 369-11 заң екі ғана баптан тұрады, бірақ көптеген маңызды өзгертулерден тұрады. /3,б.22/
Зейнетақы заңдылығындағы басты жаңалық бұл жеке ерекше институт ретінде бөлініп келген мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры мәртебесінің алынып тасталынуы. Зейнетақы мен қамтамасыз ету туралы заңдағы жаңа түзетуге байланысты жинақтаушы зейнетақы қоры мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлінбейді. 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап заң алдында мемлекеттік жинақтаушы зейентақы қорында және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорында бірдей құқыққа ие. Бірақ бұл зейнетақы қорының мемлекттік қатысуымен болмайды дегенді білдірмейді. Егер бұын мемлекттік жинақтаушы зейнетақы қорының бірден бір құрылтайшы Қазақстан Республикасы Үкімет болса, заңға сәйкес ашық жинақтаушы зейнетақы қоры құрылтайшылар мен акционерлері ретінде Қазақстан Республикасының резидентті – заңы және жеке тұлғалар және де Қазақстан Республикасының заңында бекітілген (№369-11 заңының 1-ші бабы 28-ші тармағында) талаптары ескере отырып Қазақстан Республикасының Үкіметі бола алады. Осыған орай мемлекет Үкімет тарапынан тек бір ғана жинақтаушы зейнетақы қорының ғана емес сонымен қатар бірнеше зейнетақы қорының жарғылық капиталындағы акция пакеттерінің жеке үлесінің немесе толығымен иесі бола алады. Бұл мемлекеттік зейнетақы нарығын бақылауды күшейту мақсатында жасалуы мүмкін. №369-11 заңының 1-ші бабы 30-ші тармағына сәйкес жинақтаушы зейнетақы қоры атауында «мемлекеттік» сөзі егер жарғылық капиталының 100%-ы Қазақстан Республикасы Үкіметіне тиесілі болғанда ғана қолданылуына болады. Енді мемлекет (егер қажет етсе) бірнеше жинақтаушы зейнетақы қорын өзінің 100% қатысуымен құра алады және оның бәрі мемлекттік нарықтың кез келген сегментін жекшелендіре отырып, оған қайта баруына болатындығын көрсеткді. Егер жақын арада мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры олығымен жекешелендірілсе де, бұл мемлекеттің зейнетақылық қызмет көрсету нарығы мәңгілікке тастады дегенді білдірмейді. Ол жаңа мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорын қалыптастыру арқылы қайта орала алады.
Жаңартылған зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы зейнетақы активтерін басқару түсінігне бірнеше өзгертулер енгізді. Егер оның ескі баспасында мемлекттік емес жинақтаушы зейнетақы активтер сөз тіркесі толық емес түрде берілсе, қазіргі кезде ол бұдан да толығырақ зейнетақы активтері инвестициялық басқару сөз тіркесімен ауыстырылады. Жаңа өзгерістерге сәйкес зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания (ЗАБК) «зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым» деп аталатын болады. Яғни біздің құлағымызға үйреншікті зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге асыратын ұйым сөзімен ауыстырылатын болды.
Зейнетақымен қамтамсыз ету туралы заңның ескібаспасы бойынша 51 бап сәйкес зейентақы активтерін басқару жөніндегі компанияның мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің басқарудағы ерекше құқығын қарастырады. Жаңа өзгерістерге зейентақы нарығы қатысушыларының көптен күткен өзгертуі зейнетақы активтерін басқарудың баламалы құқы енгізіледі. Сонымен 2003 жылдан бастап зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге асыатын ұйым жинақтаушы зейнетақы қорының өкілетті органмен бекітілген осындай қызметпен айналысуға .......