Экономика | ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

Мазмұны

КІРІСПЕ

І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

1.1 Нарықтық қатынастардың теориялық негіздері

1.2 Нарықтық механизмнің экономикалық элементтері және қызмет ету принциптері

ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ СЕГМЕНТТАЦИЯСЫ

2.1 Нарықтық қатнастардың шеңбері

2.2 Нарықтық экономиканың үлгілері

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

1.1 Нарықтық қатнастардың теориялық негіздері

Экономикалық байланыстар өнімдердің өндірушілерден тұтынушыларға қозғалысын қамтиды: бір жақтан, өндірушілер, басқа жақтан, тұтынушылар арасында көп түрлі айырбас жүріп отырады.
Осындай айырбас процестері қоғамдық еңбек бөлінісімен белгіленеді. Бұл бір жақтан, өндірушілерді ажыратады, еңбек әрекеттеріне сәйкес оларды бір-бірінен оңашаландырады. Екіншіден, олардың арасында тұрақты функционалдық қатынастар тудырады. Бірінші жағдай әр өндірушілердің шаруашылық жүргізуде экономикалық жекеленуіне, тәуелсіздігіне ұласады, сөйтіп нарық қатынастарының субъектерінің қалыптасуының экономикалық негізін құрайды. Екінші жағдай,тауарларды сатып алу-сату эквиваленттік негізде жүріп отыратын айырбастар процестеріне айналады. Нәтижесінде, жабайы өндірушінің нарық қатынастарының субъектіне айналуынын, эконо-микалық шарты материализацияланады, өндіріс тауарлық өндіріске айналады. Өндірушілер өнім өндіруді жөне оны өткізуді, шығындарды өтеуді, өндірісті кеңейтуді және жетілдіруді - барлығын өз еркімен дербес шешеді. Тауар-ақша қатынасы жағдайында айырбас процестері нарықтық қатынастар формасын алады.
Осы қатынастардың мазмүны неде? Экономикалық әдебиетте бұл сұрақка жауап бірдей емес. Оның ең жабайысы: нарық адамдардын. сатушы және сатып алушы болып бір-бірін тауып кездесетін жері. Неоклассикалық экономикалық әдебиетте жиі қолданыла-тын нарыққа анықтаманы француз экономисі А.Курно (1801— 1877 жж.) мен экономист А.Маршалл (1842—1924 жж.) береді. «Нарық заттар сатылатын және сатып алынатын белгілі нақты нарық алаңы емес, ол сатып алушылар мен сатушылардың бір-бірімен өте еркін жағдайда келісімге келетін, кез келген жалпы аудан; еркіндік сонда — бірдей тауарлардың бағасы көп үзамай тез арада теңеледі» (Маршалл А. Принципы политической экономии.-М., 1984. Т. 2. С. 6.). Бұл анықтамада айырбастың еркіндігі мен бағаның белгіленуі нарықтьщ басты критериі деп корсетілген.
Ағылшын экономисі У. Джевонс (1835-1882 жж.) нарықтың критериі деп сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы өзара қатынастардың «тығыздығына» назар аударады. Бұның айтуы бойынша, тығыз іскерлік қатынасқа түскен және қандай болмасын сондай тауарлар туралы келісім жасасқан кез келген адамдардың тобы, нарық болады.
Байқасаңыздар, келтірілген анықтамаларда нарықтың мазмұны тек айырбас сферасымен шектеледі.
Нарықтың мәнін аныктағанда, оның екі жақты мағынасы бар екенінен бастау керек. Біріншіден, нарық (маркет) деген түсінік өзіндік мағынада откізу деген түсінік, Бұл айырбас, айналыс сферасында орын алады. Екіншіден, нарық — өндіріс, болу, айырбас және тұтыну процестерін қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Бұл меншіктің әр алуан формаларын, тауар-ақша байланыстарын, қаржы-несие жүйесін пайдалануға негізделген, экономикалық іс-әрекеттердің күрделі механизімі.
Айналыспен қатар, нарық қатынастарына мыналар жатады:
• екі субъектін өзара байланыстары нарық негізінде болғанда, косіпорындарды және экономикалық басқа құрылымдарды жалға алумен байланысты қатынастар;
• еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін жалдап пайдалану процесі;
• шетел фирмалары мен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процестері;
• белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары;
• тауар, кор, валюта биржалары мен басқа құрылымдардан тұратын, нарықтық инфрақұрылымдардың іс-әрекет процестері.
Нарық қызметтерінің белгілі шарттары болады. Ақырғы уақытқа дейін Қазақстанда нарық қатынастарынын, дамуын тежейтін шаруашылық болды. Бұның себептері: жалғыз мемлекеттік меншікті пайдалануға бағытталған копсубъектілік шаруашылық жүйесі; макродәрежедегі өндірістік-экономикалық процестердің тым қатал реттелуі; микродорежедегі шаруашьиіык өмірде экономикалық бостандықтың шектелуі; барлық шаруашылық. құрылымдарды материалмен бір орталықтан қамтамасыз ету.
Бүгін осы шектеулер жойылдымыс болып отыр. Бірақ олардың орнына басқа шектеулер, кедергілер келді: шамадан тым асып кеткен салықтар көлемі, алып сатарлыққа жол ашу, криминалдық өркениеттердің жандануы — рөкет, мемлекеттік-коммерциялық құрылымдарда заңсыз келісімдердің көбейуі, т.б. Осылардың барлығы өндірістің дамуын тежейді, өндірістік-шаруашылық іс-қимылдарға негативтік ықпалын асыра түседі.
Осыған байланысты, өркениеттік нарық қатынастарының біздің экономикадан тез орын алуына жол ашатын шарттардың зәрулігі өте жоғарылап отыр. Бұндай шарттарды екі топқа бөлуге болады. Біріншісі нарықтық байланыстарды камтамасыз ететін жалпы шаруашылық шарттарға жол ашумен байланысты:
• меншіктің алуан түрлі формаларына (жеке меншікке, кооперативтік, акционерлік, мемлекеттік меншікке) жол ашу. Бұл шартқа бірте-бірте (құрылымдық өзгерістер экономикадағы сәйкестікті шұғыл бұзбайтын етіп) жол беру керек;
• мемлекеттік реттеушілерді сақтай отырып, өндірісті демократияландыру. Бұнда есте болатын жағдай: нарық экономикасы өзін-өзі реттеп шексіз өркендеп тек жетіліп жандана беретін жүйе емес;
• үш негізгі элементтерді біріктіретін: тауар мен қызметтер нарығын, өндіріс факторларының нарығын, қаржы нарығын біріктіретін нарықтық инфрақұрылым жасау.
Факторлардың екінші тобына құқықтық зандарды жасаумен байланысты шаралар жүйесі және шаруашылық жүргізудің нарықтық әдісіне көшу туралы экономикалық тәртіптерді қабылдау жатады. Біріншіден, меншік пен шаруашылық жүргізудің көптүрлі формалары қалыптасу және оларға қожалық ету кезеңінде, талан-тараждыққа және орынсыз пайдалануға жол бермейтін, нақты шаралардың болуы қажет. Екіншіден, экономиканың. жетекші салаларында құрылымдық өзгерістер жүргізіп тапшылықты жою керек. Үшіншіден, шетел капиталының қатысуымен және аралас кәсіпорындарды құру арқасында, экономиканы ашық жүйеге айналдыру қажет.
Нарықтың мәні оның функциялары арқылы толығырақ анық-талады. Нарық мынадай маңызды функциялар атқарады:
• тауар өндірісінің өзін-өзі реттеу қызметі. Бұл мына жағдай арқылы көрінеді: тауарға сұраныс өскенде өндірушілер өздерінің өндіріс көлемін көбейтіл бағаны жоғарылатады; нәтижесінде өндіріс қысқара бастайды;
• ынталандыру қызметі. Баға төмендегенде өндірушілер өндіруді азайтады, осымен қатар, олар жаңа техника, технологиялар енгізу, еңбек ұйымдастыруды жетілдіру арқылы шығындарды азайту мүмкіндігін іздестіреді;
• өндірілген өнім мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын айқындау кызметі. Бірақ Бұл қызмет тек тапшылық жоқ өндіріс жағдайында жүзеге аса алады: сатып алушылардың тандауы бар болғанда, өндірісте монополия болмағанда, бірнеше өндірушілер болып олар өзара бәсекелес болғанда;
• реттеу қызметі. Нарық арқылы экономикадағы, өндірістегі және айырбастағы негізгі микро және макропропорциялар белгіленеді;
• шаруашылық өмірді демократияландыру, өзін-өзі басқару принциптерін жүзеге асыру қызметі. Нарықтық құралдар әсерімен қоғамдық өндіріс экономикалық жағынан қолайсыз элементтерден артылып отырады, және осының арқасында тауар өндірушілер әркелкі түрге, буындарға бөлінеді, яғни дифференцияланады.


1.2 Нарықтық механизмнің экономикалық элементтері
және қызмет ету принциптері

Нарық экономикасының қызмет етуі, нарықтың белгілі элементтерінің болуын талап етеді. Осылардың жиынтығы нарық жүйесін қүрайды.
Нарық экономикасының біріиші және өте маңызды элементі — өндірушілер мен тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде қалыптасады — біреулері тауарды өндіреді, екіншілері оны тұтынады. Тұтыну жеке тұтыну және өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауарлар өндіріс сферасынан шығып, адамдардың жеке қажеттіліктеріне пайдаланылады. Өндірістік тұтыну өндіріс процесін әрі қарай жалғастырып жүргізу болып табылады. Бұнда тауарды басқа өндірушілер әрі қарай өндеуге пайдаланады. Бұл жағдайда өндірушілер мен тұтынушылардың бір-бірімен байланысы, әрқайсының өрекеттерінің нәтижелерін айырбастау арқылы жүріп отырады. Нарық, шаруашылығында Бұл байланыстар тұрақты болады, мамандануға негізделеді және көтерме (толайым) нарықтық келісімдер формасында жүреді.
Нарық экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының корпоративтік басқаруына негізделген, меншіктің жеке немесе аралас формаларымен болжанған экономикалық оңашалану құрайды.
Нарық экономикасынын, үшінші маңызды элементі — баға. Бағаны жеке талдап танысайық. Бұл жерде тек екі мәселені ескертеміз. Бірінші, баға сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі конъюнктураға байланысты өзгеріп (тербеліп) отырады. Екінші — осы география." ауданда өндірген тауарға нарықтық қатынастар әсерінің сферасын баға анықтайды.
Нарық экономикасының төртінші, орталық буыны — екі құры-лымнан, сұраныстан және ұсыныстан, тұрады. Нарықта сұраныс тауарларға қажеттілік болып көрінеді. Осы тауарларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен ақшалай табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудін ең тиімді әдісін қолданудың және ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс материалдық игіліктерді өңдірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететін, нарық механизмінің өте маңызды элементтері.
Нарық механизмшің бесінші элементі — бәсеке. Бұл пайданың жоғары болуын және осының негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Бәсеке нарық субъектерінің өзара әсерінің және пропорцияларды реттеу механизмінің формасы болып табылады. А.Смит бәсекені нарықтың «көрінбейтін қолы» деген. «Көрінбейтін қол» идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне сәйкес, өздерінің қара басының қамын ойластырып әрекет етеді. Осы әрекеттердің жиынтығы қоғам пайдасына шешіледі, қоғам экономикасын жандандырады. Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттеушілерінің — бағаның, пайданың нормасының, проценттің, т.б. мөлшерін анықтау болып табылады.
Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрыльш, қызмет етуін талап етеді.
Нарық экономикасы әрекеттерінің механизмі үш басты принциптерге негізделеді:
• маржиналдық (шекті) талдауға;
• балама тандау шығындарына,
• экономикалық рационалдық.
Маржиналдық талдау принциптері негізінде нарық субъектілерінің іс-қимылы жүріп отырады. Олардың әрекеттеріне әсер ететін орташа емес, шекті шамалар болады. Осының нәтижесінде нарықты тауарлармен толық. қамту, нарықтық бағаның өзгеруі, нарық экономикасының бір жағдайдан басқашаға ауысуы бірте-бірте жүріп отырады. Жаңа, шекті субъектшің пайда болуы нарық экономикасына, ондағы ұсыныс пен сұраныскд, мәнді әсер етпейді. Жетілген нарық. жағдаиында, яғни үлкен және үнемі болатын ұсыныс кезінде, шаруашылық жүргізушілер өте коп болғанда, олардың әрқайсының нарықтағы жеке үлес салмағы шексіз аз шамада болады. Маржиналдық бағыт нарықтық ортаның үзілмей қызмет етуін қамтиды деуге болады; сұраныс пен ұсыныстың күрт тербелуіне жол бермейді; тауар өндірушілер мен тұтынушы-лар тепе-теңдік болмысын қамтамасыз етіп отырады.
Балама тсщдау шыгыпдарыиың припциптері. Балама тандау шығындарына, тікелей шығындар және ресурстарды пайдалану-дың, немесе, кәсіпкерлік орекеттердің осыдан басқа, озгеше әдістерінен бас тартудың салдарынан түспеген, табыстың және тікелей шығындардың жиынтығы жатады. Нарық экономикасы-ның ерекшелігі мынада: барынша қодданылмаған мүмкіндіктердің варианттарының ішінен, ен үнамсыз болса да, ойтеуір күмонсіз табысқа жеткізетін варианты тандап алынады. Балама тандау шы-ғындары принципі өндірушілерді, олардағы бар ресурстарды тиімді қолдануға ынталандырады.
Экономикалық рационалдық принципі табыс пен шығындарды салыстырып отыруға непзделеді. Рационалдык, тандау озгеріп тұратын варианггардан жасалады. Осы варианттардың ішінен, мүмкін бола-тын пайда ең аз көлемде болса да, күмонсіз табысты қамтамасыз ететін вариант алынады. Рационалдықтын критериі — табыс тотен-ше қүқықтың болуымен байланысты. Фирма неғүрлым озінін, пайдасын көбейтуді коздейді, ал тұтынушылар — капиталды шек-теп пайдалана отырып, барынша оздерінің қал-ахуалын жақсартуды көздейді. Нарық экономикасын осы аталған принциптер негізінде құру, тепе-тендік болмысына жетуді камтамасыз етеді. Осы бол-мыс нарық механизмінің орталық проблемасы. Бұл жағдай екі қарама қарсы күштерді қолдануға негізделеді — бір жактан, сұраныс пен ұсынысты, екінші жақтан, нарықтағы бағаны.
Сирек кездесу нарық экономикасының өте маңызды шарты болып табылады. «Сиректік» деген түсшік экономистер үшін өте маңызды методологиялық қүрал, осіресе тауардың пайдалылығын долелдеуде қолданылатын. Демек, шекті пайдалылық теориясында «сирекхік» деген түсінік негізгі және ешкандай түсіндірме тілемейтін, физикалық ақикат .....