Биология | Қазақстандағы гендерлік фактор

Мазмұны

• Кіріспе

• Гендер және адам дамуы.

• Қазақстандағы гендерлік факторды есепке алғандағы адам дамуының ерекшеліктері.

• ҚР-сының гендерлік саясаты.

• Гендірлік теңдік идеясын алға бастырудағы БҰҰ ролі.

• Қортынды.

• Қолданылған әдибеттер.

Гендер және адам дамуы
Адам дамуы тұжырымдамасының негізгі идеясының төркіні мынада, адам дамуы гендерлік аспектті есепке алу арқылы жүзеге асырылуы тиіс.Осы тұжырымдаманың аясында арнайы индекаторлар әзірленді, олар адам қызметінің негізгі сипаттамалары тұрғысында ркектер мен әйелдердің хал- жағдайлары арасындағы айырмашылықтарды қадағалауға және өлшеуге бағытталған.
Гендерлік индикаторлар
ГФДИ. Гендерлік факторды есепке алғандағы даму индексінің (ГФДИ) көмегімен АӘДИ (ИРЧП) арналған базалық мүмкіндіктер саласындағы жетістіктердің көрсеткіші анықталады, бірақ мұнда еркектер мен әйелдер арасындағы жетістіктер көзқарасы тұрғысынан қарғандағы теңсіздік назарға алынады.Қолданылатын әдістеменің аясында теңсіздік үшін айыппұл салынады, яғни қайсыбір елдегі жетістіктер деңгейі еркектер үшін, сондай- ақ әйелдер үшін де төмендеген кезде немесе олардың жетістіктері көзқарасы тұрғысынан қарағандағы айырмашылық күшейген кезде ГФДИ көрсеткішінің дәрежесі азаяды.Базалық мүмкіндіктер саласында гендерлік айырмашылықтар неғұрлым елеулі болса,АӘДИ-мен (адам әлеуетінің (потенциалының) даму индексі) салыстырғанда, ел бойынша ГФДИ көрсеткіші соғұрлым төмен болады. ГФДИ көрсеткіші жай шектелген немесе гендерлік теңсіздікті есепке алу арқылы азаю жағына қарай түзетілген АӘДИ көрсеткішін білдіреді.
ӘМҰК. Әйелдердің мүмкіндіктерін ұлғайту көрсеткішінің (ӘМҰК)көмегі арқылы әйелдер мен еркектердің экономикалық және саяси тыныс- тіршілікке, сондай-ақ шешімдер қабылдау үдерісіне белсенді қатысу қабілеттері анықталады.ГФДИ мүмкіндіктерді ұлғайтуға баса назар аударса, ал ӘМҰК аясында осы мүмкіндіктерді өмірлік маңызды мүмкіндіктерді іске асыру мақсаттарында пайдалануға айрықша көңіл бөлінеді.
Осы индикаторлар әр елдегі гендерлік теңсіздіктің дәрежесін өлшеуге мүмкіндік туғызады және әлемдегі өзге елдердің арасында жыныстардың тең құқықтылығына қол жеткізуі бойынша нақты елдің рейтингін анықтауға көмектеседі. Бұлар- елдің жалпы прогресі туралы пікір айтуға мүмкіндік жасайтын өте маңызды индикаторлар.
Білім адам дамуы мен гендерлік теңдіктің аса маңызды индикаторы болып табылады. Әлеуметтендірудің қуатты ресми агенттері ретіндегі нақ сол білім институттары арқылы гендерлік стереотиптер жаңғыртылады және сол арқылы әлеуметтік саралаудың негізіне айналатын үдеріс- қоғамның гендерлік стратификациясы қуатталады.
Еркектер мен әйелдердің білім саласындағы жағдайларының арасындағы айырмашылық соңғы онжылдықта біршама азайды. Әйелдердің сауаттылығы жөніндегі және бүкіл әлем бойынша оқудағы әйелдер санының көрсеткіштері ұлғая түсуде. Жоғары білім саласындағы еркектер мен әйелдер арасындағы алшақтық күрт азаюда, ал кейбір елдерде үшінші сатыдағы жоғары оқу орындарында еркектермен салыстырғанда әйелдер көбірек оқиды. Соған қарамастан, «дамушы елдердегі 900 млн. сауатсыз адамдар қатарында әйелдердің саны еркектер санынан екі есе жоғары. Бастауыш білім алуға мүмкіндігі жоқ 103 млн. баланың 60 % - ын қыздар құрайды» .
Білім саласындағы гендерлік проблемалар :
• білім жүйесіндегі басқарушылық харекеттерін көбіне еркектер еншілейді;
• мұғалімдердің жыныстық сәйкессіздігі (әйелдер санының басымдығы және еркек мұғалімдердің, әсіресе бастауыш мектеп деңгейінде жетіспеушілігі) ;
• мектеп бағдарламаларындағы, пәндеріндегі жыныстық сегрегация (бөлу), ол алдағы уақытта еңбек нарығындағы сегрегацияға ұшыратуы мүмкін;
• төмен сыйақы, соның салдары ретінде беделді емес жұмыс;
• мектеп бағдарламаларында гендерлік стереотиптерді жаңғырту.
Білім саласындағы гендерлік теңдіктің стандарттық өлшемінен басқа (қыздар мен ұл балаларды бастауыш және орта біліммен қамту) білімдегі гендерлік теңдіктің жай- күйі туралы анағұрлым объективті ақпарат алу үшін өзге де көрсеткіштерді талдау қажет.
• мектеп оқуының барлық деңгейлеріне қабылдау кезіндегі жыныстардың ара салмағы (бастауыш, орта, кәсіптік, жоғары сыныптар), гендерлік алшақтықтардың себептері, әлеуметтік мәртебенің ықпалы;
• бастауыш, орта және жоғары сыныптардағы барлық пәндерге қабылдау кезіндегі жыныстардың ара салмағы (пәндерде жыныс бойынша сегрегация бар ма);
• барлық деңгейлердегі оқуды бітіргеннен кейінгі жыныстардың ара салмағы (жасөспірімдер мен бойжеткен қыздардың оқу бітірмеу себептері);
• оқытушылар құрамындағы еркектер мен әйелдердің ара салмағы;
• Мектеп басқармалары мен ата- аналар жиналыстарына қатынайтын ата- аналар арасындағы еркектер мен әйелдер ара салмағы.
Адам дамуы индексі де сондай- ақ өмір сүру ұзақтығы мен денсаулық жөніндегі көрсеткіштер арқылы есептеледі. Болжалды өмір сүру ұзақтығы мен денсаулық жөнінде гендерлік айырмашылықтар бар, осы айырмашылықтар әлеуметтік, экономикалық, мәдени және өзге факторларға негізделеді.
Экономикалық және саяси өмірдегі гендерлік теңсіздіктің көріністері:
• Еңбек нарығында деңгейлес кәсіптік сегрегация орын алады (еркектер мен әйелдерді экономика мен мамандық бойынша әркелкі бөлу) – дәстүрлі «әйел» мамандықтарына бір сатыға кем ақы төленеді және олар қоғамдағы беделге ие емес;
• әйелдер үй шаруашылығына байланысты ақы төленбейтін қызмет түрлеріне анағұрлым көп уақыт бөледі, еркектер қоғамдық өндірістегі ақы төленетін қызметке көбірек уақыт жұмсайды;
• сатылас кәсіптік сегрегация орын алады (лауазымдық сатыдағы орындар бойынша еркектер мен әйелдерді әркелкі бөлу) – еркектер, қағида бойынша, лауазымдық сатыдағы жоғары лауазымды орындарды әйелдермен салыстырғанда көбірек еншілейді;
• еңбек нарығындағы жағдайларына, қоғамдағы және отбасындағы әлеуметтік мәртебесіне байланысты әйелдер арасындағы жоқшылықтың өршуі;
• қаржы несиелеріне әйелдердің шектеулі мүмкіндігі;
• еркектермен салыстырғанда әйелдер арасындағы жұмыссыздықтың анағұрлым жоғары деңгейі;
• бірдей еңбек үшін әркелкі төлем (әйелдердің орташа жалақылары еркектердің орташа жалақыларынан төлем);
Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің бүкіл әлемде орын алатын көріністері қабылданатын шешімдерді іске асыруда өмірдің барлық салаларына гендерлік тәсілді енгізу қажеттілігінің маңызын арттырады (мэйнстриминг). Соңғы кездерде халықаралық ұйымдардың (БҰҰ, Еуропалық одақ, Еуропа кеңесі) арнайы бөлімшелерінде осы ұғым өзекті ұғымға айналып келеді.
Мейнстриминг дегенде гендерлік теңдік проблемасын саясаттың барлық салаларына барлық – жергілікті, муниципалды және ұлттық деңгейлерде инкорпорациялау және оны шешуге арналған шаралар әзірлеу ұғынылады.

Қазақстандағы гендерлік факторды есепке алғандағы адам дамуының ерекшеліктері.
Қазақстандық қоғамдағы қазіргі заманғы гендерлік қатынастар мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
• барлық салаларда жыныстар теңдігін бекітетін құқықтық заңнаманың болуы;
• қоғамдағы гендерлік теңсіздіктің өткірлігі мен шешімін таппағанын мойындау;
• тарихи сипаттағы факторлардың ықпалы:
а) еркектер мен әйелдердің қазақ социумында өткен ғасырларда қалыптасқан, бірақ сақталып қалған және жаңа жағдайларға бейімделгендәстүрлі қарым- қатынастары;
б)сана және мінез- құлық стереотиптерін қосқанда, коммунистік режим саясатының ықпалымен әйелдерге, отбасыға және т. б. қатысты қалыптасқан бұрынғы кеңестік заманның мұрасы;
в) жыныстардың жағдайлары мен мәртебесінің жаңа болмыстары, олардың үлкен ашықтық пен қазақстандық қоғамның демократиялық жағдайларында қалыптасқан өзара іс- қимылдары, оған өзге мәдениеттер мен өтпелі кезеңдегі ағымдардың ықпалы.
Өтпелі кезеңнің салдарлары экономикалық, саяси және әлеуметтік салалардағы гендерлік теңсіздікті өршітіп жібереді. Осы салалардағы гендерлік теңсіздік мына себептермен байланысты:
• әйелдер мен еркектердің экономикадағы, еңбек нарығындағы, жұмыспен қамтылу саласы мен әлеуметтік- еңбек қатынастарындағы жағдайларына;
• капиталға қол жеткізуге, меншік пен билікке;
• әйелдер мен еркектердің шешімдер қабылдауға қатысуларына;
• отбасылық табыс пен уақыт ресурстарын бөлу кезіндегі үлеске.
Барлық осы көрсеткіштер бойынша әйелдердің мүмкіндіктері еркектермен салыстырғанда анағұрлым шектеулі.
Әйелдердің білімділік деңгейінің еркектерден гөрі едәуір асып түсетініне (халық санағаның нәтижелері көрсеткендей) қарамастан, экономика салалары бойынша жалданып жұмыс істейтін адамдардың жалпы санында әйелдердің анағұрлым төмен үлесі байқалады. Мәселен, 1995-1999 жж. әйелдер жалданып істейтіндердің 45,6-дан 47,0-ге дейінгі; 2000 жылы 42,2% құрады.
Жалданып жұмыс істейтін әйелдердің 2000 жылы ең көп саны анағұрлым төмен жалақылы салаларда шоғырланды – білімде (75,3%), денсаулық сақтау мен әлеуметтік қызмет көрсетулер саласында )79,2%), қонақүйлер мен ресторандарда (68,8%). Салыстыру үшін, жалданып жұмыс істейтін еркектердің көпшілігі мемлекеттік басқаруда (77,4%), құрлыста – 82,7%, өнеркәсіпте – 69,1%, өндіріс пен электр энергетикасын, газ, су бөлуде – 72,3%, жылжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларда, жалға беру мен қызмет көрсетулерде- 60,8% шоғырланған.
Жалпы әйелдер жалақысының еркектер жалақысына ара салмағы 1999 жылы 67,6%-ды, 2000 жылы 61,5%-ды құрады.
Бұл ара салмақ жалданып жұмыс істейтін әйелдердің анағұрлым төмен жалақылы салаларға шоғырлануларымен ғана емес, сонымен бірге олардың жалақыларының еркектердің жалақыларымен салыстырғанда экономикалық әрекеттің түрлері бойынша анағұрлым төлем екендігімен анықталады. Мәселен, өнеркәсіптегі осы ара салмақ 2000 жылы 70,6-ға, қаржы қызметінде – 60,4%-ға, мемлекеттік басқаруда – 78,4%-ға, білімде – 89,2%-ға тең болды.
Еңбекақыдағы гендерлік теңсіздікке себепші болатын фактарлар:
• әйелдердің жұмыспен қамтылудағы салалық құрылымдардың сәйкессіздіктері мен деформайиясы, соның нәтижесінде әйелдер көбіне төмен жалақылы салаларда жұмыс істейді;
• кәсіптік сегрегация – бір салада жұмыс істейтін әйелдер мен еркектердің еңбекақыларындағы айырмашылық, соның салдарынан анағұрлым төмен біліктілікті талап ететін жұмыс орындары мен қызметтерде әйелдердің жұмыспен қамтылуы қамтылуы, олардың басшылық жұмысқа нақты мүмкіндіктерінің шектеулілігі;
• Қазақстанда қос секторлы үлгіні қалыптастыру және әйелдерді қосалқы секторға ыныстыру (2-кесте).

2-кесте. Жұмыспен қамтылудың қос секторлы үлгісі

Бастапқы сектор Қосалқы сектор
Жоғары жалақы Төмен жалақы
Еңбектің жақсы жағдайлары Еңбектің нашар жағдайлары
Қызмет бабымен ілгерілгеуге мүмкіндіктердің болуы Қызмет бабымен ілгерілеу мүмкіндігінің әлсіздігі
Ұзақ мерзімді перспективаға жұмыспен қамтуды кепілдеу Кадрлардың жиі тұрақтамауы
Кәсіпорынның есебінен оқу және қайта мамандану Оқуға жұмсалатын шығындар пайдасыз саналады
Жұмыс орнының қорғалуы Басшылардың жүгенсіз және құбылмалы қарым-қатынастары

Сонымен, жаңғыртылған елдерге тән жұмыспен қамтуды феминизациялау (яғни, әйелдердің экономикада өсуі( үдерісі әйелдерді экономиканың төмен ақы төленетін, елеусіз және тұрақсыз сегменттеріне ығыстырумен қатар жүргізіледі. Арзан және жылжымалы әйел жұмыс күші табиғи және ресурсты ұлғайтатын құбылыс ретінде қабылданады(3-кесте).

3-кесте. 2000 жылы жұмыссыздықтың ұзақтығы бойынша жұмыссыздар ретінде жұмыспен қамту орандарында тіркелген азаматтар саны (жылдың соңына қарай).

Жұмыссыздар Жыныс бойынша бөлу, %
әйелдер еркектер әйелдер еркектер
Жұмыссыздар саны - барлығы 132374 98986 57,2 42,8
Соның ішінде жұмыссыздық ұзақтығы бойынша
1 айға дейін 11034 9913 52,7 47,3
1 айдан 3 айға дейін 23423 18841 55,4 44,6
3 айдан 6 айға дейін 26080 18271 58,8 41,2
6 айдан 12 айға дейін 37858 31669 54,5 45,5
1 жылдан астам 33979 20292 62,6 37,4
Жұмыссыздықтың орташа ұзақтығы, ай 7,7 7,2
Әйелдер мен еркектердің туылған кездегі болжамды өмір сүру ұзақтығында елеулі айырмашылық бар: 1999 жылы осы алшақтық 10,7 жсты (еркектер – 60,3 жас, әйелдер – 71,0 жас); 2000 жылы 11,5 жасты (еркектер – 59,8 жас, әйелдер – 71,3 жас) құрады. Реформа жылдарына еркектердің өмір суру ұзақтығы күрт төмендеді. Жас жігіттер мен орта жастағы еркетер арасындағы өліс-жітімнің көбеюінің ең басты себептері жүрек-қан тамырлары аурулары, қан айналу органдарының кеселдері, жазатайым оқиғалар, алкоголизм, күш қолдану мен стресс болды.
Әйелдердің кәсіпкерлік құрылымдарға «қиындықпен кірулерінің» объективті және субъективті факторлары бар, олар:
• табыс келтіретін ресурстарға деген шектеулі мүмкіндік;
• билік құрылымдарындағы байланыстың жеткіліксіздігі мен іскерлік қарым-қатынас желілеріндегі қолдау көрсетудің тапшылығы;
• әйелдердің көпшілігінде экономикалық, құқықтық білімнің және бизнесті басқарудағы техникалық машықтардың болмауы;
• несиелерге қол жеткізу мүмкіндігінің аздығы;
• әйел бизнесін ынталандыру жөніндегі арнайы бағдарламалардың болмауы;
• әйелдердің бизнес-әрекеттің тар топтағы түрлеріне бағдарланулары;
• әйелдердің кәсіпкерлікке мәжбүрлі, уақытша қызмет ретінде қараулары, олар әйелдердің пікірінше іс-әрекеттердің анағұрлым ұзақ жоспарларын жасауға мүмкіндік бермейді;
• қоғамның тұрақты қалыптасқан гендерлік стеретиптері (таптаурындары).


Қазақстан Республикасының гендерлік саясаты.
• ҚР Президентінің жанынан отбасы, әйелдер және демографиялық саясат проблемалары жөнінде Кеңес құрылды (1995 ж.).
• Кеңес ҚР Президентінің жанындағы отбасы және әйелдер істері жөніндегі Ұлттық комииссияға өзгертілді (1998 ж.).
• ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 19 шілдедегі № 999 Қаулысымен елдггі әйелдердің жағдайларын жақсарту жөніндегі іс-әрекеттердің қабылданды, жоспарды ҚР Президенті жанындағы отбасы және әйелдер істері жөніндегі Ұлттық коммисия әзірледі.
• Қазақстанның әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы БҰҰ Конвенциясына қосылуы (маусым, 1998ж.). Осы Конвенцияға қатысты Факультативті хаттама ратификацияланды (1998ж.).
• Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы БҰҰ Конвенциясының орындалуы туралы Қазақстанның Есебі (қантар, 2001 ж.).
• Отбасы және әйелдердің мүдделерін заңнамалық деңгейде қорғау үшін 2000 жылы ҚР Парламентінде «Отбасы» («Семья») депутаттық тобы құрылды.
• «Тең құқықтар мен мүмкіндіктер туралы» және «Тұрмыстық күш қолдану туралы» заңдардың жобалары әзірленді.
• Балалар, неке отбасы мәселелері жөніндегі заңнаманы жетілдіру:
• ҚР 2001 жылғы 24 желтоқсандағы №267-ІІ Заңы арқылы ҚР 1998 жылы 17 желтоқсандағы №321-1 әНеке және отбасы туралы» Заңына өзгертулер енгізілді.......