Экономика | Қазақстан Республикасындағы нарықтың даму бағыттары

Мазмұны
Кіріспе...........................................................................................5-6
1. Нарықтың мәні және атқаратын қызметі...............................7-14
2. Нарықтың құрылымы және ннфрақұрылымы........................15-19
3. Қазақстан Республикасындағы нарықтың даму бағыттары........................20-28
Қорытынды...................................................................................29
Қолданылған әдебиеттер тізімі.................................................30
Кіріспе
Адамның қоғамда өмір сүру тарихында, экономиканы ұйымдастырудың үш моделі қалыптасқан, соның бірі: а) жоспарлы – нұсқаулы; ә) нарықтық; б) аралас болып келеді.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды былай жүзеге асырды: жеке тұтынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселені мақсат етеді. Оларға: нені, қалай және кiмгe өндірулі (жүзеге асыру қажеттілігін жатқызамыз.
Нені өңдіру'? Тұтынушы кезкелген тауарды таңдау арқылы өз дегенін жүргізеді. Erep сатып алушы белгілі тауар түрін көптеу алатын болса, онда ол тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалық тәртіпке шақырып, бірақ ретсіздікке анархияға жол бермейді. Нарықтық шаруашылық механизімінің іс әрекеті автоматты сипат алып: тауарға сұраным өссе, баға көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін ұлғайтады. Кейде кері құбылыс болуы әбден мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады. Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндірушінің бірғана соқпағы бар — арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар өндірушіде болмақ ? Әрине, өндірісте ҒТП элементін кен қолдануды ұйымдастырған, ресурсты үнемдеген, білікгі кадрлары бар тауар өндірушілер болады. Нарық өндіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге өндіру? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымның арақатынасымен байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушының саны мен құрылымы, оның табыс деңгейі және т.б. нараметрлер арқылы тамырын басып, біліп отыру керек.
Нарықтық модель кезінде экономиканы кім басқарды? Экономиканы тұтынушы сұраным ментехникалық прогресс деңгейінің дамуын реттеу , арқылы рыноктық механизм басқарады. Осы үш мәселе «нені өндіру керек», «Қалай өндіру керек», «Кімге өндірілуі керек» экономикалық жүйенін деңгейі болып табылады. Нарық — қоғамдық тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді механизмі. Сондықтанда ол әлемдік өркениеттің басты жетістігі болып табылып адамзат ойының математика, гендік инженерия, электроника сияқты жаңалықтарымен салыстыруға болады. Неміс экономисі Людвиг Эрхард «Барша жанға әлауқаттылық» (1956ж.) еңбегінде былай деген.
«Нарықтық шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашылықтан артықшылығы сол, нарыктық шаруашылықта күнде, сағат сайын икемделу процесі жүрді. Ол ұлттық өнім мен ұлттық табыстың, сұраным мен ұсынымының арақатынасын дұрыс жолға қойып, тепе-теңдікке ; келтіреді». Оның да келенсіз жақтары баршылық: әлеуметтік жіктелу, дәрменсіздерге қаталдығы, әсіресе банкрот болғандарға, жұмыссыздықтың болуы. Бұл келеңсіздіктері оның жетістігімен көмкеріліп отырады. Қоғам нарықтық қатынастардың келеңсіз салдарын амортизациялауды үйреніп, оны бағаны реттеу салық жүйесі негізінде табысты қайта бөлудің үлестірудің көмегімен іске асырады. Сондай-ақ бюджеттік қаржыландырудың арқасында жұмыскерлердің біліктілігін арттырып, жұмыссыздарға жәрдемақы және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін қалыптастырады. Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған емес. Ол белгілі және нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайда өмір сүреді және көптеген факторларға тәуелді:
а) меншік түрлерінің көп болуы;
ә) нарықтағы шаруашылық субьектілерінін қойылатын экономикалық жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы;
б) тауар өндірушілер мен сауда делдалдарының бәсекелестігі (аз дегенде 5-7 бәсекелес);
в) белгісіз нарыққа өнім шығару;
г) өнімге бағаны контрагенттердін қою құқықтығы;
д) керекті инфрақұрылымның болуы
Нарық өндіріске қатысушыларға қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы жедел объективті ақпарат береді. Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты әр түрлі функцияналдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды. Нарықтық экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі элементтерін қалыптастыруға мүмкіндік жасайды.
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігі соншалықты нарық туралы таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым профессор экономистері көптеген пікірлер мен еңбектерін жазған. Нарық жайлы көптеген анықтамалар бар. Сол көптеген анықтамаларды пайдалана отырып Мен Нарықтың мәні, құрылымы, қызметі, туралы жазамын.
1. Нарықтың мәні және атқаратын қызметі
Қоғамдық еңбектің бөлінуі және мамандануы, экономикалық дербестік немесе шаруашылық автономиясы, ресурстармен еркін айырбас арқылы нарық пайда болады.
Нарық - қоғамның әлеуметтік – экономикалық өмір түрі пайда табу үшін шаруашылық іс әрекеттерін еркін тауар өндірісімен айналысынан негізінде материалдық игіліктердің, қатынастың, мүдденнің ұдайы өндірісін іске асыру. Нарық нарықтық экономиканың бөлінбейтін элементтері
«Нарық — белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайын немесе өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық субъектілерін байланыстырушы ұйым».2
«Нарық — тауар айырбасынын аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы».1
«Нарық — сатушы мен» сатып алушы арасындағы тауарды жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді».
Осы көзқарастың әркайсында жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің тек бір жағын ашады, анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес, айырбас саласының категориясы ретінде қаран, нарықтық қатынастырдың субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар — ақша, нарық байланыстары сату — сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.
Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан басталмайды. ол өндірістік басталады және өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы — ақша қатынасы болатындығы айқындалады. Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, онын бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуге, өзара пайдалы өндірістік байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен нарықтық қатынастар жою өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Мемлекеттік — әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы орталықтан жоспарлы басқарудан бас тартуға әкеледі. Қоғамның экономикалық өмірін басқаруды жақсы әрі тиімді тек нарық атқара алады. Нарыктың мәні тұрғысынан қарасақ, онда оның мән-мағынасын жоғарыдағы анықтамалардың ешқайсысы аша алмаған. Біздің ойымызша, нарықтың мәнін дәлірек Ю.Я. Ольсевич айтқан: «Нарықты әдеттегідей айналым саласына теңей салу»... «дұрыс емес, себебі өндіріс, болу, тұтынудың тұла бойы «нарықтық таңбамен сызылған».1
«Нарық — өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі, барлық элемент пен буындар төлем қабілетгілігі бар сұраным мен ұсынымның тұрақты әсерінде болады.
Біздің ойымызша, бұл анықтамаға мына сөздерді қосуға болады: «тек қатаң бәсекелестік ортада». Осы анықтама біздің нарық жайлы шектелген ойымызды кәдімгідей кеңейтеді. Осыдан байқалатыны, өзін-өзі қалпына келтіретін біртұтас экономикалық жүйені «нарық» дейміз және ол орталықтанған мемлекеттік жоспарлы реттеуші экономиканы ауыстыруға қабілетті.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: «нарық» ұғымын шap шеңберде сату түрін ұйымдастырған және орнын анықтаған деп түсінсек, кең шеңберде қоғамдағы экономиканы ұйымдастырудың түрі деп қарастырамыз.
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші тұтынушы арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.
Нарық — күрделі жүйе, оның құрылымын әртүрлі белгілермен классификациялауға болады. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз: ішкі (ұлттық) нарық, еларалық, аймақтық, біріккен нарық және ішкі (республикалық, облыстық, облысаралық) нарық, әлемдік нарық. Әлемдік нарық жеке елдің ішкі нарығымен байланысты. Ол байланыстар өндірістік кооперация мен интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбастау операциясымен жүзеге асып отырады. Қазіргі уақытга нарықтар арасындағы байланыстап жоюда. Шығыс Еуропа мен Еуропаның экономикалық қауымдастық (ЕЭҚ) елдері арасында және дүниежүзілік нарық қалыптасуда.
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу - оны бәсеке, ең аз шығынға ұмтылуы, өзара тиімді өндірістік байланыстарды жасау сияқты қасиеттерінен бірге, нарықты жайғана тауар айырбасы емес, тауар өндірушілер мен тұтынушылардың қарым-қатынастарына тоңайтарымдылық, эквиваленттілік, бәсекелестік болатын айырбастын экономикалык өткізілуі ретінде қарау керек. Осы тұрғыдан алғанда, нарықты әртүрлі тауар өндірушілер мен тұтынушылардың арасында болатын экономикалық байланыстар мен қатынастар жүйесі деп сипаттауга болады.
Тек өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы жеке байланыс пен қатынас қана емес, сонымен катар өндірушілердің, өндірушілер мен сатып алушы-тұтынушылардың, тұтынушылардың өздері арасындағы байланыстар мен қатынастар туралы болып отыр. Бұл қатынастар мен байланыстар қайтарымдылықты, тепе-тендікті, объективті түрде алдын-ала анықтайды, яғни шаруашылық серіктестерінін қатынас субъектісі ретіндегі тең құқылығын бейнелейді. Бұдан серіктестердің шаруашылық қызметтердің варианттарын және оңтайлы өткізу бағасын таңдаудағы, табыстарды иемденудегі дербестігі мен тәуелсіздігі туындайды. Алғашқы екі жағдайдың шүбәсіз салдары бәсеке-өндіріс процесінде де тұтыну процесінде де болатын шаруашылық байланыстардың өзгеруіне себебін тигізуі мүмкін.
Кесте - 1
Әртүрлі белгісіне қарай нарықты классификациялау:
Ұйымдық тұрғыдағы белгісі. Құрылымдылық тұрғыдан бөлу.
1.Территориялық. Базар, биржа, аукцион, жәрмеңке, аймақтық нарық, ішкі (ұлттық)нарық, әлемдік нарық.
2.Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан. Монополиялық, олигополиялық, монополиялық бәсеке, еркін, реттеуші.
3.Пропорцияналық деңгейі тұрғысынан. Баланыстанған, баланыстанбаған.

4. Салалық сипаты тұрғысынан. Сала аралық, салалық,ішкі салалық.
5. Тауарды бағыттау тұрғысынан. Азық-түлік, азық – түліктік емес, тағамдық немесе тағамдық емес.
6. Заңдылықа сай келу тұрғысынан
7. Жетілу деңгейі тұрғысынан. Арнайы ресми, ресми емес (көлеңкелі).
Дамыған нарық, қалыптасушы нарық.
8. Нарық субъектісі тұрғысынан. Сатушы нарығы, тутынушы нарығы.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік-экокомикалық міндеттерді шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын мақсатты бағдарлама - ұзақ мерзімді реттеудің тиімді нысаны болып табылады. Ондай бағдарламалар мақсатты сипатта, нақты уақытпен бағдарланған, орындалуы адресті болады. Олар реттеуші әдістердің барлық жүйесін қолдану арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, екінші дүние жүзілік соғыстан кейін Германияда, Францияда және Жапонияда экономиканың бірсыпыра жетекші салаларын (қарт металлургия, транспорттық машина жасау), сонымен бірге қазіргі заманғы техникалық прогреете ерекше рөл атқаратын салаларды тездетіп дамытудың арнайы шаралары қабылданған болатын;
Бұған тәуелсіз Қазақ Республикасында қолданылып жатқан шараларда дәлел бола алады.
Экономиканы тұрақтандыру және нарыққа көшу кезеңіне арналған "дағдарысқа қарсы шұғыл шаралар және әлеуметтік-экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасында" құрылымдық дағдарысты жоюдың қажеттілігі баса көрсетілген. Қазір бұл проблеманы тек нарыктық механизммен шешуге болмайтынын, ол үшін мемлекеттің өндірістік құрылымды қайта құруға, жұмыссыздықты, салалық және аймақтық диспропорцияны жеңілдетуге, ғылыми-техникалық прогресті ынталандыруға бағыт¬талған қаржы көмегінің қажеттілігі көзделген. Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының және экспорттық мүддесінін негізін құрайтын отын-энергетикалық кешені, металлургиялық кешені, агроөнеркәсіп кешені, коммуникациялар мемлекет барынша көңіл бөлетін салалары болмақ.
Экономиканы жоғары тиімділікпен реттеу сапалы болжамдауды қажет етеді. Бірақ оның мүмкіндігі компаниялар мен банктердің коммерциялық құпияларын ашуға қабілеті жете бермейтін статистикалық мәліметтердің жеткіліксізлігімен шектеледі. Бұндай жағдайда мемлекеттік реттеуде белгісіздіктерге, тіпті қателіктерге де жол берілуі мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекет және тауар өндірушілер тек хұқылы серіктестер ретінде көрінеді. Мемлекет өзінің қатынасын кәсіпорындардың барлық типімен шарттық немесе келісім жасау жолымен орнатады. Ал бұл, нарықты реттеудің маңызды нысаны болып табылады.
Нарықтың ұқтық жетілмеген шаруашылықтың жаңа әдістері толық игерілмеген жағдайла бұл келісімдер экономикалық проблемаларды шешуге мемлекет пен кәсіпорындардың күшін біріктіруі мүмкін.
Нарықты реттеуде, монополиялық үстемдікке қарсы шаралар жүйесі маңызды роль атқаруы тиіс. Қазіргі таңда Қазақстанда 100-ден астам маңызды түрлерін шығаруда монополист болып табылатын 10-ға жуық ірі кәсіпорындар бар деп есептеледі. Бұл жерде жағдай, сонымен бірге, экономиканың технологиялық әр келкілігімен және өндірістің территориялық факторларымен күрделіленеді. Сондықтан нарықтық қатынастарды дамыту экономикадағы монополиялық үстемдікті шектеу арқылы жүзеге асуы мүмкін. Нарық жағдайында, мемлекет, экономиканы басқаруда, салалық принциптен толығымен бас тарта алмайды. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай нарық жағдай¬ында мемлекеттің маңызды міндеті -қоғамдық өндірістің тиімді дамуына бағдарланган, дұрыс бәсеке үшін жағдай жасайтын, халық шаруашылығының шешуші салаларына ықпал етуде экономикалық әдістерді белсенді түрде пайдаланатын экономиканы реттеу әдістері болып табылады. Айта кетейік, барлық дамыған елдер реттелмелі нарық жүйесіне XX ғасырдың 30-шы жылдарының басында көше бастады. Жалпы қазіргі танда реттелмейтін нарықтық экономика еш жерде жоқ, және ол болғанда емес. Бұл елдер, біздің жоспарлы реттеу тәжірибемізді пайдалану арқасында.
Жалпылама тұрғыдан алғанда нарықтың мәні оның атқаратын қызметтері арқылы ашылады. Ең алдымен нарық экономикалық тұрғыдан бөлектенген материалдық игіліктерді және қызметтерді өндірушілер мен тұтынушыларды байланыстыратын буын түрінде көрінеді. Нарықсыз, іс жүзінде қоғамдық өндірістің екі нақты қатысушыларының арасындағы қандай да болмасын технологиялық байланыстың қаншалықты өзара тиімді болатынын анықтау мүмкін емес.
Адамзат қызметінің әрбір аясы ұлттық нарықтық жекелеген элементін қалыптастырып, нақты өмірде біркелкі тұтастықты байқатады. Олар өзара бір-бірімек байланысты және бір-біріме тәуелді. Мысалы, өндірістік сала және материалдық емес игіліктер мен кызмет көрсету салалары - өндіріс құрал-жабдығы, тұтыну тауарлары мен қызмет жасау, жұмыс күші нарықтарын қалыптастырады.
Нарық кызметініц көп түрлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші роль атқаруы солып табылады. Ол ұдайы өндіріс процесін тиімді әрі қамтамасыз етеді. Нарыктың реттеуші ролін әкімшілік басқарудың ауыстыруы экономикалық жүйенін түрінін.өзгеруіне қалып келіп, сүйкессіздікке, тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өсудегі қозғаушы күші ролін жоюға алып барады.
Нарықтың келесі қызметі — ақпараттық. Тауар бағасы мен қызмет көрсету, банктегі депозит пен несиеге проценттік (пайыздық) есімнің призма арқылы тұрақты өзгеруі Нарықты экономиканың борометріне әрі айнасына айналдырады. Нарық өндіріске қатысушыларга қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы жедел объективті ақпарат берелі. Сондай-ак, әрқайсысы сатылатын әрі сатып алынатын тауар мен қызмет көрсетудің қоғамдық қажетті сапасы мен ассортимент туралы да нарық хабар жеткізеді.
Нарықтық механизм «санациялық» (сауықтыру) қызметті де атқарады. Бәсекенің көмегімен ол қоғамдық өндірісті тиімсіз біріңғай шаруашылықтан тазалап, үміт артантындардың дамуына ыңғайлы жағдай жасайды.
Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауардың 50-70% солардың ендірген өнімін құраса, онда кәсіпорын (фирма) қызметі монополияланған саналады. Сондықтан нарықтық ортаны қалыпқа келтіру үшін бәсекелестер әлемін жасау қажет. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи күй-жайы. Осы жағдайда тауар өндірушілер марапатталып, кәсіпкер өндіріспен байланысады және өнімді шығаруға қызыға түсіп, қызметке белсенді кіріседі.
Нарықтың қажеттілеу қызметтеріне — тауардың қоғамдық маңызын мойындау, еңбекті материалдық ынталандыруды экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету және басқаларын жатқызамыз.....