Философия | Қазақ философиясы

Мазмұны
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
a) Ежелгі дүниетанымдық ұғымдар дәстүрлері
b) ІХ – ХІІІ қазақ даласының ойшылдары
c) ХV – ХVІІІ ғасырдағы жыраулық философия
d) «Зар – заман» ақындарының әлеуметтік философиясы
e) Ағартушылық философиясы
ІІІ Қорытынды
Қазақ философиясы
Еуразиялық философия шеңберінде қазақ философиясының тарихы қалыптасты. Қазақ философиясы ауыз әдебиетте, мақал – мәтелдерде, тұрмыс дәстүрлерінде, әдет-ғұрыптарда қалыптасқан.
Көне және архаистік заман адамдарының күн сайын рудың немесе тайпаның дүниетанымдық пиғылына адалдығын әйгілеп отыруға мәжбүр етті. Әлемді сезіну айқындала түсті. Табиғи ортаны өңдеудің туындауы философиясылық көзқараста адамның айқын мақсатты қызметін, яғни, көздеген мақсатты белгілеу факторының пайда болуын көрсетеді. Мұның өзі, адамның табиғаттан бөлініп дербес тіршілік иесі болып қалыптасуының алғы шарты еді. Б.з.д. өмір сүрген Заратуштра, Анахарс, Ишпақайлардан, Әл-фараби, Қ.А.Ясауи, Абай, Мағжанға дейін үш мың жыл жатыр. Қазақ сөз түсінер, сөз ұғар, бір ауыз сөзге тақтаған адамды өте жоғары бағалап, «Аталы сөзге арсыз ған таласады» - деген.
Анахарас, грекше –Анахарсис (б.з.д. VI-V ғасырлар) –скиф жұртынан шыққан дана, тапқыр, шешен. Оның тапқырлығы туралы Герадот, Плантон, Аристотель, Диоген, лукинан, Плутарх, Мишель Монтен сияқты әйгілі ой-пірік естеліктер қалдырған. Ал, ипшақай-біздің жыл қайыруымыздан бұрынғы 674 жылы қаза тапқан скифтер көсемі, қазақ даласының перзенті, ғұламасы.
Ұлт өз дүниетанымын тілі, мәдениеті, рухани мұрасы, діни нанымы т.б. арқылы білдіреді. Философия пәні ойлау болса, ұлыттық дүниетанымды бейнелейтін ойлау формалары ұлттық философия болмақ.Ұлттық философия тек философия үшін қажет емес, ол ұлттық өзін-өзі тану үшін де қажет. Өз тілінде философиясы болмаған халықты мәдениетті, өркениетті елдер қатарына қосу қиын. Гегель айтқандай «менің ана тілімде жазылғанның бәрі менің байлығым»
Философия ғылымдарьшың докторы, профессор Қ.Ш.Бейсенов өзінің "Қазақ топырағында қапыптасқан гақлкятты ой кегиу үрдістері" деген еңбегінде, "қауымдық сана айнала қоршаган орталық ерекшеліктеріне, қауымдық болмыстың тіршілік тынысына байланысты дамып отыр. Табиғатты игеру барысындағы адамдардың практикалық іс-эрекеттерінің бірі. бейнелейтін алуан тұрлі дәстүрлі әдет-ғұрыптар, эпсаналар, қарашшіи тұсініктер пайда бола бастады. Олардың бәрі кауымдық емірдің күндслп тэжірибесін жинактаудың танымның көбінесе сезімдік сатысына тән нәтижелерін қорытудьщ негізінде дүниеге келді" - дейді.
Қауымдық болмыстьщ бейнесі - қауымдық сананың негізгі өзекті мазмұнын құрайтьш, жеке адамдардың, яғни, қауым мүшелерінің мінезі- құлқын қалыптастыруға ықпал жасайтын, олардың нақтылы іс-әрекеті үшін жетекшілік, жолбасшылық, реттеушілік рөл атқаратын әпсаналық ой кешу үрдістерінің жиынтығы танымдық тәжірибесі мол, көргені мен көңілш» түйгені кеп ру ақсақалдарының қүзырында болды. Жазу-сызудың жоқ кезінде ру көсемдерінің ұрпактан-үрпаққа ұласқан тәжірибені зердесіт сактаған әрі күнделікті өмір сүру процесінің қарапайым қағидаларын түжырымдап отыруы - сол заманға тән завдьшық болатын. Ол қағидалні кауымның рудың мүддесін жоғары қоятын. Қазактың "у ішсең - руыңмт деген мәтелі осының айғағы болса керек.
Қазақтардың ең алғашқы дүниеге көзқарасы мифологиялық космоцентрлік, яғни, адам мен ғарыштың біртүтастығы идеясы болды Оларда Ғарыш пен Жердің Ғайыптан пайда болғаны туралы, Күннің, Авдии және басқа да аспан шырактарьшың қайдан шыкқаны туралы айтылпіи Сонымен бірге фетишизм, тотемизм, анимизм элементтері, адамдардыи қүдайлық күштермен "қарым-қатынасыңдағы" аралық міндеттер коғамдаіи ерекше топтың - шамандардың қолында болды. Ерте қазақи түркілср арасында эртүрлі діни наным-сенімдер болған. Олардың ішінде ең эйгілісі отқа табыну, жануарларға табыну, өсімдіктерге табыну. Егіншіліктің пірі Диқан баба, желдің пірі - Жалаңаш ата, жьшқыға - Қамбар ата немесе Жылқышы ата, қойға - Шопан ата, түйеге - Ойсылқара, сиырға - Зеңгі баба, ешкіге - Сексек ата қамқоршы деп санаған. Қыдыр-ата алуан түрлі игілік, молшылық, байлық, бақыт әкелуші. Жоғаргы құдай Тәңір-көк идеясм көптеген түркі халыктарының, соның ішінде қазақтардың ата-бабаларының да дүниеге көзқарасында пайда болған. Бүл көзқарастың негізі Көкке (Тәңір) жэне Жер-Суға сыйыну болды. Қүдірет деп есептелген бүл күштердің негізі Кек болды. Өзінің мэні жөнінен бұдан кейін түрған эйел тәнірісі ¥май - от басы мен бала-шағаны қорғаушы болған. Тоныкөк ескерткішінде: "Көк, ¥май, қасиетті Жер-Су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!» - деп жазылған. Тағы бір жерінде: "Жоғарыда зеңгір көк, теменде қара жер жаралғанда, олардың екеуінін арасында адам баласы пайда болған. Адам баласына менің ата-бабаларым үстемдік қүрган!".
Қазақтар VIII ғасырда ислам дінін қабылдаған. Ислам Қазакстандағы христиан дінін де, буддизм дінін де, зороастризм дінін де, жергілікті діндерді біртіндеп ығыстырып шығарды. Сөйтіп, қазақтар политеизмнен монотеизмге өтті.
ХАЛЫҚТЫҢ кауымдық санасы оның жекелеген өкілдері үшін оның сыатыеда өмір сүре алмайтын мәдени контексті білдіреді. Өйткені, бұл адамдар бір-бірімен бірлескен әрекетке қатысады, белгілі бір тілдердің кодын шарты белгісін қолданады. Бүл мағынада "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жыры өзі бастау алатьш ғүндар мен сактар үшін де, солардың ұрпақтары болып іын кыгаиактарға, наймандарға, арғындарға сондай-ақ, қазірге дейін иг жәйлі осы бір жыр сүйіп оқигын казактар үшін де тең дәрежеде ұғымды, түсінікті.
Тәңіршілдік көзкарастың танымдық тірегі - тәңірінің жасампаздық құдіретіне деген халыктық сенім. "Орхон-Енисей", "Қорқыт Ата штабы"
Оғызнама жазба ескерткіштерінде тотемдік, анимистік көзқарастар сілемдері сақталғанымен мифтік ойлаудың ыкпалы азая бастағаны байқалады. Қорқыт- қазақтар айтып, қастер тұгып келген Қорқыттың да оғыздардың "Дәде Қорқыт» кітабы деп аталатьш дастанның да түбі бір. Қорқыт ата - түркі халқына ортақ ойшыл, жырау. Қорқыт ата 290 жыл өмір сүріп, үш ханның ақылгөйі ретінде танылған. Рашид әд-Дин езінін "Жами ат-тауарих" атты тарихи шежіресінде Қорқыт атаны қайы тайпасынан шыққан десе, ӘБІЛҒАЗЫНЫҢ "Түрік шежіресінде" оньң тегі баят деп айтылады. Сырдария жағасында жақын Қоркыт бекетіне жакьга жерде - Қорқыт атаның зираты болғанын (Ә.Диваев, т.б.) ғалымдар өз еңбектерінде айтқан. 1890 жылы сол ескерткіш-кешен орнатылды. Қорқыт атаның тарихи түлға екенін растайтын жазба ескерткіш (жоғарыда атап кеткендей) - "Қорқыт Ата v". Онда Қорқыт ата жырау, ақылгой-данышпан ретінде көрінеді. сюжетінің шешуші сәттерінде Қорқыт ата келіп, қобыз ойнап, ақыл айтады. Кітаптьщ басында Қорқыт атаның нақыл сөздері келтіріледі. Қазақ аңызында Қорқыт ата ұйыктап кетіп, егер өлімді есіңе алсаң, мәңгі өмір сүресің деген аянды естиді. Бірак, уақыт еткен соң бір баспақгы қуып жүріп, жете алмағасын, "Өлсем де, жетемін!" дейді. Соны айтуы мұң екен, Әзірейіл келіп, "Сен өлімді еске алдьщ, енді өлесің!" дейді. Қорқыт ата желмаясымен дүниенің төртбұрышын кезіп, қайда барса да, өзіне казылып жатқан көрді көреді. Ақыр аяғында жер кіндігін тапсаң, тірі қаласың деген аян естіп, туған
жері - Сырдария еңіріне оралады. Содан мәңгі өмір тек өнерде деген идеяға келіп, қобыз аспабын ойлап шығарады. Өзен ортасына кілем жайып, кобыз тартқанда, музыка күшімен суға батпайды екен. Тағы бір қазақ аңызы бойынша, Қорқыт ата қобыз тарткан жылдары өлім болмаған екен, тек БАҚЫТТЫ тіршілік патшалық еткен дейді. Бірақ, Қорқыт ата шаршап бір кездері ұйыктап кеткен сэтінде судан кішкентай қайрақ жылан шығып, оны ШАҒЫП алады. Жалпы, Қорқыт туралы аныз - түркі халықгары фольклорында мол, "Қоркыт" сезінің этимологиясын Ә.Қоныратбаев "қүлты адам, күт әкелетін адам" деп таныса, С.Қаскабасов "өмір сарқылды, адам өлді" деген мағынада қабылдайды. Қорқыт ата - тарихи түлға болуымен қатар, түркі әлемінің фолышорында кеңінен тараған аңыздық түлға. Қорқыт ата бейи ол туралы шығармаларда Тәңірлік, Ислам т.б. діни дүниетаным астасып, құңдылыктар тоғысқан.
Қасиеттілік - барлық аса киелі қүндылыкка жататын нэрселер. С категориясы қасиет үғымьша альш келді. Қасиет символ мазмұны потенциальды мүмкіндігі болып табылады. Теологияда қасиетгі дегеи Құдайға бағынышты болу. Қасиеттінің символы ретінде қасиеттеу рэ көрінеді, яғни, күнделікті тіршілікке Тәңірлік, трансцендентті мағына бер рэсім. Тәңірлік дін уақыт пен кеңістікті игеруге талпьшған, қорш ортамен тіл табысуга үмтылған адам баласының алғашқы таным-тұсінігі Тәңірлік дін көшпелілердщ өмір сүруінің кепілі больш, өмір салт айналды. Қазақгар күні бүгінге дейін таңның атуы мен күннің бату дейінгі уақытты беске бөледі: таң, сәске, түс, екпінді, ақшам. Осы дә Сырдария бойында туған Заратуштра діні арқылы иудаизмге ауысты, одан ислам дініндегі бес уақыт намаздың орныгуына себепші болды.
Заратуштра - осыдан үш мың жылдай бүрынғы азияльщ ұлы дал тұңғыш пайғамбарлардың бірі. Еуропаға Заратуштра есімі екі жарым ғ бүрын ғана белгілі болған. Ғалымдар "Авестаға" неғұрлым теревдеген са айтылған жер, су аттары Заратуштраның шығу тегі Түран даласына, я қазіргі Қазақстан мен Орта Азия даласына альш келеді. Ло университетінің профессоры Мэри Бойс "ақиқатьшда Заратуштра Еді шығысынан басталатын Азиялық далада өмір сүрген" - деп түжырымдайд
Қазац философшсътыц мол үлгісі фольклорда жатыр. Қ философшсының дүниетанымдық негізі, рухани қазынасы байырғы а-әдебиеті. тұрмыс-салт жырлары, аңыз-ертегілер, мифология, батыр жырлары, лиро-эпостық жырлар, тарихи жырлар болып табылады. Біздің бабаларымыз кезінде әмір құбылыстарын табиғаттың сыр-сипатын жұмбағьн, болмыстың мәні мен мақсатын образдық ой арқьшы жеткізе білді.
Ақын, жырау, сал, сері т.б. осы сияқгы ауыз әдебиеті өкілдері қалыптасуы - жалпы өнер дэстүрінің мындаған жылдар бойында саты дамьш, жетіліп, сала-сала болып өзгеруі де әлеуметтік-экономнк жағдайлардың дамып, өзгеруімен тығыз байланысты. Қ фюіософиясының өмір сүруі, ол белгілі бір жоғары фклософиялық деңге көтеріліп барып өмір сүрді. Қазіргі таңда өмір салт өзгеруі қандай болса, элеуметтік орта, үлттық ой-дүниетаным сондай болмақ. Оған казіргі күнде өзіміз куә болып отырмыз. Сол себепті құлқынның, қарынның қам ойламай, рухани мәдениетіміздің жоғары сатысы казақ философиясын оған арқау болған казақ фольклорыньщ, сөз енерінің ой өнерінің шығу те тарихын зерттеу оны танып білу. ғылым қуған исі қазақ баласының парь деп түсінеміз. Ацын - поэзиялық шығармаларда (өлең, жыр-дастан, т, ауызша айтып не жазып шыгаратын әнер иесі, халыктьщ керкемо мэдениетінің басты түлғаларының бірі. Көшпелі коғамда элеуметтік пікі жеткізуші. Жырау - қазак дәстүрлі поэзиясыньщ басты өкілі, топ алдында сөйлеуші, кобыз, домбырамен сүйемелдеп, жыр шығарушы ерен түлға, мен билердің ақылгөйі, хан ордасындағы халық жаршысы. Бізге белгілі жыраулар поэзиясы қазақ пен ноғай айырылысқан заманнан бері пайда болып, XIX ғасырдағы Махамбет жэне Зар Заман өкілдерінің шығармашылығында шарықтау шегіне жетеді.
ІХ-XIII ғасырдағы казақ даласьшың ойшьшдары: Әл-Фараби (870-950 Жусіп Баласағұн (XI ғасыр), Қ.А.Ясауи (1094-1167 жж.), Махмүт
Қашғари (XI ғасыр), Ахмет Иүгінеки (XII ғасыр), Сүлеймен Бақырғани
(1104-1186ж)
Қазақ ақын-жырауларының дүниетанымы, философиялық ойлары төл
философиямыздың қалыптасуына бірден-бір рухани негіз бола алады деп санаймыз. Олардың айтқан жыр-толғауларында тарих шындығы адам, қоғам, табиғат мәселелері негізгі өзекті орын алады. Қазақ акын-жырауларының
шығармалары халық ауыз әдебиетімен, көшпелілердің әдет-ғүрып, салтымен тығыз байланысты болып, бар болмысында ойлы философиялык,
тарихи сабактастық принциптері қатар жүріп отырады.
Қазақ жыраулары: Шалкиіз Тіленшіүлы (1465-1560 жж.), Ақтамберді Сарыұлы (1675-1768 жж.), Доспамбет (XVI ғасыр), Үмбетей (1706-1778 \ Асан Қайгы (XV ғасыр), Қазтуган (XV ғасыр), Бұқар Қалқаманұлы ( 1781жж.)
Қазақ халкының әдебиеті мен мәдениетінде, тарихы мен өнерінде "ақтаңдақ" тұстар өте көп. "Зар-заман" деген - XIX ғасырда өмір сүрген Шолтанбай акынның заман халін айтқан бір өлеңінің аты. "Зар-заман" ақындарының өкІлдері: Дулат Бабатайүлы (1802-1874 жж.), Шортанбай Қанайұлы (1818-1881 жж.), Мурат Мөңкеүлы (1843-1906 жж.).
Дулат Бабатайүлы өз шығармаларында қайырымдылық пен зұлымдық,мырзалық пен сарандық, білім мен надандық мәселелерін талдап арқау етті.Дулат отарлау саясатының қазақ халқының болмыс тіршілігіне кері әсер еткенін, көптеген қайшылыктарды алып келгеніне заманның "бұзылғандығына" қатты қынжылады.
Шортанбай ақынның Ресей патшалығының отарлау саясатына тікелей қарсы шығуы, оның әлеуметтік философиялық дүниетанымының бір қырын
көрсетеді. Бұл саясат еркіндікке улы тырнағын батырып, тұншыктыра түсті.
Ол адамгершілік мәселесін де жоғары бағалап, оның осындай қиын
жағдайларға түскеніне қарамастан өзіміздің тұрмыс салтымыздағы төл
ерекшеліктерімізді сақтап қалуға оны бұзбауға әрекет жасайды.
Мұрат Мөңкеұлы қазақ жері талқыға түсіп, отаршылдардың ойранына
айналған жылдарда халқына ұран тастап, қарсы күреске шақырады. "Ақын", "Үш қиын", "Сарыарқа". "Қазтуган", "Әттең бірқцапы дүние-ай" сияқты толғау-дастандары арқылы қазақ жерін отарлаушыларды батыл әшкерелеп,
озбыр саясатқа қаймықпай қарсы тұрды.
Абай Құнанбайұлы (1845-1904 жж.) - қазақтың ұлы ақыны, кемеңгер философы, қазіргі заман қазақ жазба әдеби тілінін негізін салушы, композитор, қазақ мәдениеті Ренессансының көрнекті классигі. Оның философиялық көзқарасы дегенде, ең алдымен философиялык жүйе құрастырмағаны, тіптен арнайы философиялык трактат жазбағаны белгілі.
Сондықтан, Абайдың дүниетанымынан жүйеге келтірілген гносеологиялык
принциптер мен бір негізге құрылған философиялық концепциял
іздеудің қажеті жоқ. Абай дүниетанымын элемдік философиялық жүйе тұжырымдарға сәйкестендірмей, өзінің шығармашылығынан қарасть дұрыс. Ол ғылым мен танымның мынадай мақсаттарын көрсетт!', Ақиқатты тану; 2) Пайдалы мен зиянды ажырата білу; 3) Адамды адамету; 4) Әрдайым.....