Библиография | Жүйелі жаңару жағдайындағы кітапханалық өлкетану жұмыстарының негізгі бағыттары

Мазмұны
Кіріспе
І-БӨЛІМ. Қазақстанның өлкетану библиографиясының жалпы мәселелері
1.1. Ақпаратттық технология заманындағы кітапханалық өлкетану
1.2. Қазақстан кітапханаларының өлкетану бағытындағы жұмыстары
ІІ-БӨЛІМ. Қазақстан Республикасының өлкетанулық библиографиялық ресурстары
2.1. Ағымдағы өлкетану библиографиясы
2.2. Ретроспективтік өлкетану библиографмясы
2.3. Өлкетанулық ұсыныс библиографиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Еліміздің тәуелсіздігі бұқаралық саяси жұмыстың, ғылыми-техникалық прогрестің талабына сай жоғары деңгейге көтерілуін қамтамасыз етуде. Еңбекшілерді Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеуде, 2004-2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламаны орындауда көпшілік және арнаулы ғылыми кітапханаларының жан-жақты қызметінің негізгі бір саласы библиографиялық жұмыс, оның бір құрамды бөлімі өлкетану библиографиясы болып табылады. Мәдени мекемелердің ішіндегі кітапханалар тарапынан жүргізілетін өлкетану жұмысының мәні, өлкетану әдебиеттерін насихаттайтын библиографияның маңызы өте зор.
Өлкетану ісі тарих пен мәдениет ерекшеліктерін қорғау және насихаттау ісімен де тығыз байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты бүгінгі Қазақстан Республикасының жүйелі жаңару жағдайындағы кітапханалық өлкетану жұмыстарының негізгі бағыттарын, соның ішінде қалыптасқан библиографиялық ресурстардың жай күйін қарастыру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Қазіргі ғылыми әдебиетте Қазақстан библиографиясының тарихы теориялық және әдістемелік мәселелері Е.Нығметовтың «Қазақстанда мемлекеттік библиографияның даму тарихынан», Г.П.Царевтің «Библиография библиографии Казахстана», У.К.Мауленбердинаның «К развитию краеведческой библиографии в Казахстане», З.Қасымованың «О развитии государственной библиографии Казахской ССР», К.Ш.Бекмухамедовтың «Развитие библиографии в Казахстане за годы Советской власти», М.А.Ақшалдың «Основные этапы развития и современное состояние общественно-политической библиографии в Казахстане», Т.М.Алсатовтың «Рекомендательная библиография Казахстана», А.Т.Байбосынованың «Қызықты библиография» және тағы басқа да авторлардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылады. Диплом жұмысының тақырыбына байланысты өлкетану библиографиясының кейбір өзекті мәселелері де жоғарыда аталынған еңбектерде зерттелінген.
Өз алдына жеке басылым түрінде жарық көрген еңбектердің бірі ретінде 1979 жылы «Қазақстан» баспасынан шыққан С.Ш.Ахметованың «Өлкетану библиографиясын» ерекше атап өтке жөн.
Сонымен қатар, диплом жұмысында тақырыпқа қатысты бүгінгі күнге дейінгі жинақталған көптеген ғылыми зерттеулер мен мақаларды жүйелі түрде қарастыру, соның нәтижесінде өлкетану библиографиясының жалпы мселелерін ашүып көрсету, қазіргі Республиканың өлкетанулық библиографиялық ресурстарын зерттеу көзделген.
Диплом жұмысының ғылыми-практикалық маңызы Өлкетану библиографиясы мәселелеріне арналған зерттеулердің әрі қарай дамуына, оқу орындарында библиографиялық пәндерді оқытуда да пайдалануға болады.
Жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, бес тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-бөлім. Қазақстанның өлкетану библиографиясының жалпы мәселелері
1.1. Ақпараттық технология заманындағы кітапханалық өлкетану
Өлкетану – жергілікті халықтың туған өлкесі болып саналатын елдің белгілі бөлігін, қала, ауыл т.б. қоныстарды жан-жақты зерттеу. Өлкетану – табиғи және қоғамдық зерттеулердің комплексі. Өлкетану туған өлкенің табиғатын, халқын, шаруашылығын, тарихы мен мәдениетін зерттейді. Комплекстік өлкетану осылардың бәрін бір-бірімен байланыста қарастыратын болса, салалық өлкетану, географиялық өлкетану, тарихи өлкетану, этнографиялық өлкетану, топонимикалық өлкетану сияқты жеке салаларын зерттейді. Қазіргі кезде өлкетанудың табиғатты және мәдени ерекшеліктерді қорғау міндеттеріне байланысты түрі дамып келеді. Өлкетанудың негізгі міндеті - өлке жөнінде, оның шаруашылығы мен мәдениетінің дамуы жөнінде бхілімнің артуына ықпал ететін түрлі ақпараттар, мәдениет, пайдалы қазбалардың үлгілері т.б. мәліметтер жинақтау. Өлкетанудың қоғамдық-саяси және мәдени-ағарту жұмысында да оқу тәрбие пройесінде де маңызы зор.
Кез-келген мәдениеттілік дәрежесінің өлшеуіші секілді анықтауыш сөздер бар. Мәселен, алмандар (немістер) «халықтың мәдени деңгейін су мен сабынды пайдалану мөлшерімен есептеуге болады» дейді екен. Өздерінің даму ерекшелігіне сәйкес әрбір ұлт мәдениеттілік дегеннің баламасын түрліше пайымдауы табиғи нәрсе. Ал, ғасырлар бойына білімге шөліркеген қазақ ұлтының қасиет тұтар ең үлкен қазынасы – кітап, кітапхана десек ағат кетпейміз.
Әрбір халықтың кемелдікке келегндігін, ертеден келе жатқан өзіне тән өркениеттің нышаны бар екендігін көрсететін қасиетті бір орындары болады. Қазақстан кітапханалары сондай орындардың бірі.
Кітапхананың киелі табалдырығын аттап, кітап бұлағынан сусындаған оқырман кітапханадан ешқашан сырт айналмайды. Қайта соның сиқырлы әлеміне ден қойып, қасиетіне бас иеді. Белгілі ғалым, Қазақстанның халық жазушысы Мұхтар Мағауин өзінің «Мен» атты ғұмырбаяндық хамсасында, Ұлттық кітапхананың сирек кітаптар бөлімінде Шәкәрім, Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз жыраулардың асыл мұраларымен қауышқан сәтіндегі «…әр кітаптың бетін ашу, әр парақты оқу, саусағыңмен сипап көру - өзгеше бір ахуал, бірақ неше мың қадым кітап тұрған көне қойманың жөні бөлек. Уақыт табалдырығынан, сиқырлы қақпадан өткен сияқтысың. Әсерлі, сырлы ғана емес, ғажайып, бірақ шерлі, мұңды әлем» деген толғанасын талай оқырман басынан кешті десек артық емес.
Республикалардағы кітапханалардың баға жетпес бай қоры көптеген ғылыми еңбектердің бастау бұлағына айналып, тәуелсіз мемлкетіміздің рухани кемелдікке жетуіне салмақты үлес қосуда.
Халқымыздың ғасырлар бойы жинап, саралап, сақтап келген рухани мирасын қайта пайымдап, өскелең қауымымыздың өскелең құндылығына, мәңгілік қазынасы – рухани нәр көзіне айналдырып, жаңа қоғамдық сананы, мәдени ортаны қалыптастыруда өзіндік қолтаңбасымен танылып келе жатқан кітапханалардың бүгінгі тыныс-тіршілігінде толымды ой туғызатын игілікті шалалар, толғақты ойлар бар.
2003 жылғы 27-29 мамырда Павлодар қаласында республикалық конференция өтті. С.Торайғыров атындағы Павлодар облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының қызметкерлері республикалық сайысты жеңе отырып, еліміздің «кітапханалық астана» құрметті атағын жеңіп алды. Олар республикада алғашқылардың бірі болып, барлық жұмыс процестерін автоматтандырды. Кітапханаға келушілер электронды каталогты пайдаланады. Көпшілік қолданысындағы компьютерлер Интернетке қосылған. Өздерінің сайты бар. Лазерлік таспаларда жүздеген оқулықтар, сөздіктер, энциклопедиялар және басқа әдебиеттер сақталған.
Конференция Қазақстандағы ауыл тұрғындарына кітапханалық-ақпараттық қызмет көрсетуді жақсарту және ұйымдастыру үшін ғылыми-теориялық және практикалық база құруға мүмкіндік береді. Балалар оқуының бағдарламасы, нұсқаулар мен ұсыныстар беріледі.
Халқымыздың алтын қазығы, терең тамыры ауылда десек, сол ауылдың бүгінгі рухани ахуалы жергілікті жерлердегі мәдениет ошақтарының жұмысымен тікелей байланысты. Соңғы 4-5 жылда қысқартылған кітапханалар жаңғыртылып, кітап қорларын толықтыруға Үкімет тарапынан, жергілікті басқару органдары тарапынан қаржы бөлініп, оң нышандар белең алып келе жатқан кезде өткізіліп жатқан көптеген шаралардың танымдық тәжірибелік маңызы зор.
Оқырмандарды патриодтық рухта тәрбиелеуде ғылыми-техникалық прогрестің даму барысында көпшілік және арнаулы ғылыми кітапханаларының жан-жақты көрсететін қызметінің негізгі бір саласы библиографиялық жұмыс, ал оның бір құрамды бөлігі өлкетану библиографиясы болып табылады. Мәдени мекемелердің ішіндегі кітапханалар тарапынан жүргізілетін өлкетану жұмысының мәні, өлкетану әдебиеттерін насихаттайтын библиографияның маңызы зор. Кітапханалардың өлкетану библиографиясының алға қоятын басты міндеті, белгілі бір өлкенің тарихы және мәдениет ескерткіштері жайлы әдебиеттерді, фото-кино құжаттарын, қолжазбаларды, архивтерді жинау, реттеу, оларды оқырмандарға насихаттау болып табылады.
Библиография ғылымының басты бір саласы - өлкетану библиографиясының басты міндеті – халық шаруашылығына, еңбекшілерге, болашақ жастарға патриоттық тәрбие беру ісіне тікелей атсалысу.
Қызылорда облысы кітапханаларында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Ішкі және срытқы саясаттың 2004 жылғы негізгі бағыттары туралы» Қазақстан халқына Жолдауын, ҚР Үкіметінің 2002-2004 жылдарға арналған бағдарламасын, 2003-2005 Ауыл жылдпары деп жариялануына байланысты қабылданған аймақтық «Ауыл» бағдарламасын басшылыққа ала отырып жұмыстар жүргізілуде. Бұл бағдарламада ауылдағы тұрғындардың бұқаралық мәдениетін және демалысын дамыту, мәдениет ошақтары жоқ елді мекендерде кітапхана, клуб ашу, ауылдық кітапханалардың, клубтардың метариалдық-техникалық базасын нығайту, кітапхана жабдықтарымен қамтамасыз ету, кітапханалардың кітап қорларын толықтыру, білім көтеру курстарын, жаттығу сабақтары мен семинарлар ұйымдастыру, жоғары білікті мамандармен қамтамасыз ету негізге алынған: 2003-2005 жылдары 4 ауылдық кітапхана, 12 клуб пайдалануға берілді.
Ұлттық мәдениетті өркендетудің алғы шарты ауыл мәдениетінің ошағы болып табылатын ауыл кітапханаларын қазіргі заман талабына сай қайта түлетіп, ұлттық негізге сүйеніп қайта құрып жастарға елжандылық пен имандылық тәрбиесін беруге жұмылдыру бір жүйеге түсіруді қажет етеді.
Елбасы үш жылды «Ауыл жылы» деп жариялап, халықтың тұрмыс-салтының, мәдениетіміздің дәстүріміздің, әдет-ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары деп көрсетуі, Сыр жерінің, әсіресе ауылдардың әлеуметтік-экономикалық, рухани-мәдени өміріне тың серпіліс әкелетін тарихи бастама болды.
Қазіргі талапқа сай, мәдениетке деген оң көзқарас халықтың рухани азығына айналған мәдени ошағына елеулі ықпал етті. Алыс елді мекендерде жабылған ауылдық кітапханалар қайта ашылды.
Кітапханаларда балалар мен жасөспірімдерге арналған әдебиеттер аз. Жергілікті халықтың 90 пайыздан астамы жергілікті ұлт өкілдері болғандықтан қазақ тіліндегі әдебиеттерге сұраныс мол.
Заман талабына сай облыс кітапханаларында жаңа технологиялық озық үлгілер енгізілуде. 2000 жылы облыстық кітапхана оқырмандарға қызмет көрсетуде жаңа деңгейге көтерілді, 6 мультимедиялы компьютермен, сканер, принтермен жабдықталған электронды оқу залы ашылды. Электронды зал әлемдік Интернет жүйесіне қосылды. Жаңа технолгияларды меңгеруге, компьютерлік сауатын ашыға ықылас білдіргендер саны көбейіп, олардың сұраныстары да күрделене түсті. 2003-2005 аулы жылдарына арналған «ауыл кітапханасы – руханият ошағы» атты аудан кітапханашыларының бас қосу жиыны өткізілді. Жиында ауыл мәдени ошақтары кітапхана, клуб, мұражай арасындағы байланысты жақсарту арқылы ауыл тұрғындарына мәдени қызмет көрсету жұмыстарын жақсарту, ауыл кітапханаларының кітап қорын қазақ тіліндегі әдебиеттермен, балаларға арналған кітаптар, ауылшаруашылығы, техника саласындағы жаңадан шыққан әдебиеттермен толықтыру, мерзімді басылымдарға жазылу қаражатын көбейтуге ықпал жасау, кітапхана жұмысына бағыт-бағдар беретін баспа құралдары қажет екендігі сөз болды.
Ауыл алтын бесік, небір дарабоз таланттар, дүр дарындар, данышпандар мен даналар, көсемдер мен кемеңгерлер, әділдіктің қара қылын қақ жарған билер мен от тілді шешендер ауылда дүниеге келіп, қасиетті топырағына кіндік қаны тамды. Ауылда туып, ауылда өскен, бүгінде елімізге белгілі адамдарды жалпы оқырман қауымға насихаттау – кітапханашылардың міндеті. Міне, осындай мақсатты жүзеге асыру барысында кітапхана қабырғасында көптеген шаралар өтуде. Атап айтсақ, Қызылорда облысында Ә.Тәжібаев атындағы облыстық кітапханада Еңбек Ері Ұлбала Алтайбаева жайында «Еңбегімен ер атанған» портрет кеші, «Ауылым – ата мекенім» тұрақты кең көлемді кітап көрмесі, Арал ауданында «Ауыл – алаштың алтын бесігі», «Ауыл – береке бастауы» тақырыбымен мәдени шаралар, Қармақшы ауданында «Ақындар ауыл жылын жырлайды», «Бір ауылдан түлеп ұшқан жастар едік» сұхбат кеші, Тереңөзек ауданында ауыл кітапханалары арасында «Тарихымызды тани білейік», «Ел аузындағы елеулі есімдерә тақырыбында мәдени шарала, сценарийлер, буклеттер дайындау бағытында байқаулар өткізілді.
Туған Отанды, өлкені жан-жақты таныту ісіне лайықты үлес қосып отырған өлке зерттеуші ғалымдар қоғамының ролі зор. Өлкентану жұмысы бірнеше жолдар мен бағыттар бойынша жүргізілді. Олдардың негізгілері:
а) қоғамдық өлкетану. Бұған оқушылар мен мүғалімдер, агрономдар мен журналистер ерікті түрде, әуесқойлар негізде қатыса алады. Өлкетану ісімен шұғылданатын әуесқойлар жергілікті ескерткіштерді, табиғи маңызды объектілерді күтіп сақтау ісімен де айналысуда.
б) мемлекеттік өлкетану. Бұл әрине мемлекет тарапынан арнайы жүргізілетін жұмыстар. Олар жергілікті шаруашылық органдарына, ғылыми-зерттеу мекемелеріне, жоғары оқу орындарына жүктеледі. Жоспарда, оқу бағдарламаларында көрсетілгендей, олар табиғаттану, өлкетану тақырыптарын зерттейді, арнаулы ғылыми еңбек шығарад.
в) музейлік өлкетану. Өзкетану ісінің өзекті мәселелерінің едәуір бөлігі музейлердің жүргізетін көпшілік жұмысына байланысты. Мысалы, Орал қаласындағы тарихи өлкетану музейін, Пугачев музйін аралап көргендер Қазақстанның батысы – Орал өңірі, Жайыө бойы туралы көтеген мағлұмат алары сөзсіз. Бұл өңірге барғандар міндетті түрде осы музейлерді араламай, ондағы өте құнды және сирек кездесетін экспонаттарды мұқият көріп, таныспай кетпейді. Осы сияқты өлкетану музейлері республиканың барлық облыс орталықтарында жұмыс істейді.
г) мектептік өлкетану. Өлкетанудың бұл түрі мектеп қабырғасынан басталады. Бұл сыныптан тыс істелетін жұмыстардың ішіндегі ең маңыздысы болып саналады. Көптеген мектептерде жаратылыс, тарих, қоғам тану пәнінің мұғалімдерінің басқаруымен өлкетану үйірмелері, мүйістері жұмыс істейді. Мектептік өлкетанудың жасөспірімдерді Отанды сүюге, өз өлкесін мадақтай, бағалай білуде, патриоттық рухта тәрбиелеуде мәні зор. Өлкетану ісінде өлкенің даңқты адамдарын іздестіріп, олар жайлы деректер жинауға көп еңбек сіңіріп жүрген «Қызыл ізшілер» жорығының нәтижесінде аты-жөні бұрын белгісіз өнер қайраткерлері, жауынгерлер есімі, маңызды оқиғалар анықталып, бағалы құжаттар табылуда.
д) кітап сататын дүкендер және басқа да мәдениет орындары (баспалар, халық шығармашылығының үйлері, клубтар, кітапханашылар) өлкетану жұмыстарын насихаттауға атсалысады.
е) кітапханалық өлкетану. Бұл ғылыми жұмыстар жүргізілетін библиографиялық орталық болып табылады.
Өлкетану жұмыстарының түрлі салаларын үйлестіре жүргізетін бірден-бір орын кітапхана. Кітапхана қызметкерлері өлкетану тақырыбын меңгере отырып әр өлкенің, облыстың, республиканың экономикасының дамуы, оның тарихы, табиғи қорларын пайдалану мәселелерін еңбекшілер арасында кеңінен насихаттап отырады. Кітапханалардағы өлкетану жөніндегі барлық жұмыстар халыққа жалпы білім беру, бұқараның мәдени дәрежесін арттыру, қазіргі заманның алға қойып отырған келелі ғылыми өндірістік мәселелерін қамти отырып жүргізіледі. Өлкетану библиографиясына анықтама берерден бұрын, өлкетану әдебиеттері деген ұғымды түсіндіре кетейік. Өлкетану әдебиеті кең салалы әдебиет. Бұған белгілі бір аймақты жан-жақты зерттеуге бағытталған немесе оның физикалық және экономикалық географиясына, геологиясына, тарихына, этнографиясына, топырақтануға не жаратылысына арналып жазылған кітаптар мен мақалалар жатады.
Сонымен қатар, белгілі бір қала, аудан, селолар туралы мәліметтер басылған арнаулы ғылыми монографиялар, ғылыми-көпшілік әдебиеттер, анықтамалық басылымдар, осы өлкеге қатысы бар тағы басқа да шығармалар өлкетану әдебиеттерінің негізгі қоры болып есептеледі.
Сөйтіп өлкетану әдебиеттеріне кіретін басылымдарды даралай бөлсек:
1. Жеке шығармалар (кітап, жалғасты басылым, кітапша, плакат, нота, баспа графикасы, бейнелеу өнерінің шығармалары, сурет, атлас, карта);
2. Жинақтар, журналдар мен газет беттерінде жарияланған материалдар;
3. Өзінің мәні мен мазмұны жағынан бағалы қолжазбалар;
4. Газет қиындыларының тақырыптық папкасы, альбомы т.б. болып табылады.
Осыншама қыруар әдебиеттердің пайдалануға оңай әрі қолайлы болуы үшін, олар бір жүйеге келтірілуі тиіс, өзінің мазмұнына сійкес топ-топқа бөлінуі қажет. Осыдан барып библиографиялық құралды жасау қажеттігі туады.
Өлкетану библиографиясы деп белгілі бір өлкеге арналған әдебиеттерді оқырмандарға жеткізуді өзіне мақсат етіп қоятын және өлке туралы жазылған бағалы кітаптар мен мақалаларды насихаттайтын библиографияны айтамыз. Өлкетану библиографиясы жалпы, салалық және тақырыптық библиография болып үш түрге бөлінеді.
Өлкетанудың жалпы библиографиясына өлке өмірінің барлық жағын қамтитын, баспадан шыққан әдебиеттер кіреді.
Қазір көпшілік, облыстық және ғылыми, балаларға қызмет көрсететін барлық кітапханалар өлкетану тақырыптарына байланысты библиографиялық құралдар шығарып тұрады. Мұндай құралды пайдалана отырып оқырман өзіне өажетті кітаптарды, мақалаларды тез тайып алады. Жалпы өлкетану библиографиясына сол өлкеге арналған арнайы тақырыптық ұсыныс құралдары да кіреді.
Өлкетанудың салалық библиографиясына белгілі бір саланың не бірнеше тектес саланы қамтитын әдебиеттер кіреді. Мұнда ғылымның белгілі бір саласымен шұғылданып жүрген оқырмандардың қажеті мен талабы ескеріледі.
Өлкетанудың тақырыптық түрі библиографияның салалық түрімен байланысты, сондықтан оларды ажырату оңай емес. Дегенмен күнбе-күн, жыл сайын болып жататын оқиғаларды салалық библиографияның ішіне толығымен енгізуге бола бермейді.
Тақырыптық библиография өлкенің халық шаруашылық және мәдени құрылыстарына арналған әдебиеттерді қамтитындықтан, оқырмандарды әдебиеттің жалпы және салалық түрлерімен, нақты түрлерімен және жеке проблемаларымен таныстырады....