Педагогика | Қазақ халқының имамдылыққа бала тәрбиелеуі

Мазмұны

КІРІСПЕ. 3

І ТАРАУ. 5
1.1. Адалдық пен шышылдық. 5
1.2. Имандылық пен адамгершілікке тәрбиелеу. 10
1.3. Ұлы данышпандардың имандылық және адамгершілік жайындағы пікірлері. 15
1.4. Имандылықтың адамға тән қасиеттері – үлкенге 18
құрмет, кішіге ізет 18
1.5. Имандылық пен адамгершілікке тәрбиелеудегі діннің ролі. 23

ІІ ТАРАУ 33
2.1 Халық педагогикасындағы имандылық пен адамгершілік тәрбиесі. 33
2.2 "Тәрбие басы — тал бесік" атты музыкалы-драмалық қойлым 41

ҚОРЫТЫНДЫ. 46

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 49

І ТАРАУ.
1.1. Адалдық пен шышылдық.
Бұл екеуі бір-бірімен біте қайнасқан мінез бітістері. Адал адам – шынайы да шыншыл адам. Адалдық – сөздің таным мен
сенімге ұштасуы оның іс әрекетке қайшы келмеуі. Шыншылдық адамның азаматтық борышына, ар-ұжданына қалтықсыздығы. Адал да шыншыл әділетті болу - еңбек пен білім алуға жалпы іс әрекетке дұрыс көзбен қарау, инабатты тіршілікте тиянақты прнципті бөлу деген
сөз. Адалдық пен шыншылдық бар жердеәділет, кішіпейілділік, қайырымдылық та еріп жүреді, бұлар кісінің аты мен абыройына дақ түсірмейді. Жасында ерке болып, ата-анасынан именбей, бейпілауыз сөйлейтін, қисынды-қисынсыз өтірікті беті шімірікпестен айта салатын адамның есейе келе тек өз басының ғана қамын ойлап, керек десе басқа түгіл, өз отбасын да алдайтын екі жүзді суайт адам болып кетуі ғажап емес. Осы айтылғанды үнемі еске алып жүрген абзал.
Мұхаммед пайғамбар адалдық пен шыншылдық туралы хадистерінде былай деген:
«Уа, адамдар. Тәңірден қорқыңдар, риздық несібені адал жолмен табуға талпыныңдар. Ешкім өз несібесі таусылғанша өмірден өтпейді. Ерте ме кеш пе әйтеуір бір өлімнің бары хақ.
Сондықтап тіршілікте он жолда жүріп адалдыққа ұмтылыңдар, арамдықтан аулак жүріңдер.
«Шындықтан залал — зиян көресіңдер де әділ сөйлеңдер. Сонда береке табасыңдар. Пайда көріп тұрсаңдар да өтіріктен сақтаныңдар. Бәрібір өтіріктің құйрығы бір тұтам.
Ақылдылық.
Бұл жан-жақты жетілген білімді, салмақты да байсалды, қарапайым да, кішіпейіл, аса ізетті адам. Мұндай кісі әр кез ойлап сөйлейді, мәселеге жан-жақтан қарайды, оны ақыл таразысына салып яғни жеті рет өлшеп, бір рет пішеді. Оз болжамын қашанда кесімді пікір деп айтпайды. Оз пікірінен сын көтермейтін лайықсыз пікірді алып тастайды. Ақылды - адам қиялы бай, жүйрік, ақыл-парасатты, тәртіпті мәселені ескі, таптаурын, үйреншікті жолмен шеше салмай, оның талап тілегіне, шартына лайық жаңа әдістерін іздестіріп, оны тапқанша дамыл таппайтын кісі. Бұрын бір рет сыналып, қате деп табылған әдісті қайталамайды. Ол мәселені тұтас түрде керек имандылық тәрбие адамның өзін-өзі іштей де сырттай да көз жүгіртіп, толықтырып отыратын адам тәрбиесінің жоғарғы сатысы. Ғылым білімнің жоғарғы сатысы деп қарасақ, имандылық – тәрбиенің жоғарғы сатысы деп қарауымыз керек.
Біздерге бұл тәрбиеге жету үшін Құран хадис ғылыми еңбектер ұлттық сананы оятатын тәрбиелік мәні бар нәрселерді пайдалануымыз керек. Ұрпақты Аллаға деген сенімінін беріктігін пайғамбарымызға деген шапағатын, ата-анаға деген құрметін ұстзға, білімге деген ұмтылысын өз жерінің тарихына деген махаббатын арттыра білу. Сонда ғана ондай адамнан мейір шапағат, адамгершілік, парасаттылықты, қайырымдылықты күтуге болады. Оған жеткізетін адамның иманды мінез-құлық тәрбиесі. Яғни көркем мінез. Алланың мінезі. Біз қазіргі таңдағы ұрпағымызға керекті имандылық тәрбие.
1. Имандылық
2. Парасаттылық
3. Әдемілік
4. Әдептілік
5. Мейірімділік
6. Инабаттылық
7. Салауаттылық болса
Онда иманның мынадай белгісін де бойға түту керек:
1. Басы - сенім.
2. Нұры —шындық
3. Дәмі — пәктік, тазалық
4. Тірегі – ықылас, ниет, тілек
5. Жемісі — сабырлылық, қайырымдылық
6. Дәрісі — ар-ұят
7. Жапырағы — тақуалық
Одан әрі мынадай жеті шартты толық түсіне алады:
1. Ғайыпқа, сырлы жұмбақ әлем иланбақ. Әлі айқын танылып болмаған бес түрлі ғайып Алла жаннат, жаһаннам, шайтан, жын-перілер тәрізділер.
2. Адалды адал деп илану – Яғни, адал затты арам демеу.
3. Арамды арам деп илану. Яғни, арам затты адал демеу.
4. Әрқашан да Алладан қорқу.
5. Мукадеске мұсылмандық тәртіптеріне айрықша құрмет болғансын лез көзге түсуден бой тарту.
6. Хақ-тағала рақымынан ешқашан үміт үзбеу.
Айналасындағыларға және бүкіл адамзатқа тек жақсылық
ойлайды, оларға мейірім шапағатын төгіп, жанашырлық, қамқорлық жасауға әзір тұрады. Әркімге әдеппен, ізетпен, инабатпен қарайды. Адамгершілігі жоғары кісіні иманды деп құрметтейді. Ал адамгершілік қалыпты бұзған адамды «ИМАНСЫЗ» деп, одан түңіледі. Имансыз қылық жасағандар, яғни адамгершілік міндетке жеңіл желпі қарап, оны бүзғандар кінәлі болып, ерте ме, кеш пе әйтеуір жазасын тартытын болады. Адамгершілігі ар-ұяты бар
адамның бет бейнесі, иман жүзділігі жарқын, биязы өзі парасатты келеді. Ондай адамды халық иманжүзді кісі деп құрметтейді. Қазақ халқының ата-баба дәстүрінде имандылық тек діни сенім емес, ол сондай-ақ, ұлттық психологиялық салтқа, халықтық ерекшелікке айналған құбылыс. Жас адамды имандылыққа баулу үшін олардың ар-ұятын оятып намысын қайрап, мейірімділік, қайырымдылық кішіпейілділік, қамқорлық, адалдық, ізеттілік сияқты әдептік-психологиялық қасиеттерді оларлың бойына сіңіру - әрбір отбасының балалар бақшасы мен мектептің, жоғары оқу орындарының парызы.
Міне, қазіргі ұрпағымызға керектісі. Абай бабамыздың шартымен Құранды ізденіп үйренген ешқашан адаспайды. Міне осындай ілімге қол жеткізу үшін имандылық тәрбиесі керек екендігін көріп отырмыз.
Имандылыққа тәрбиелеу деп жеке бөліп алу сырт көзбен қарағанда оғаш екені рас. Тек намазға, оразаға, т.б. діни уағыз сияқты афанатизмге бағышталғандай. Ал шындығына жүгінетін болсақ осы имандылықтың ішіне адамгершілік, еңбек эстетикалық тәрбие денсаулық, ұлттық әдеп-ғұрып бәрі еніп жатыр. Имандылықты адамгершілік тәрбиесіне енгізуге болмайды, адамгершілік имандылықтың бір бөлігі.
Егер біз өз ұлтымыздың өз еліміздің ұрпақтарының болашағын жаңа талапқа сай ойласақ. Әрине біріншіден тіл жетістігі, діннің біріктігін, рухани тәрбиенің жоғарылығын Ш.Маржани ұғымымен қарасақ былай деген екен: «Өзінің дінін, тілін, елін білгендер ғана орысша оқыса, ол жақсы. Оны білмей, орысша оқыса, одан қайыр күту қиын. Бұдан басқа тілдерге де құрмет деп ұғу керек. Егер өз тілінің тағдырын ойлай білген ұрпақ өзге елге де, мәдениетіне де құрметі жоғары болары сөзсіз. Сондықтан осындай дәрежені алу үшін екіншіден имандылық тәрбие міндетті.
7. Кәпірді кәпір деп білмек, муминді – мумин деп білмек Осындай танымы бар, мейір шапағаты мол адам иманның жеті шартына бұлжытпай сенеді.
1. Аллаға сенім
2. Періштелерге сенім
3. Пайғамбарларға сенім
4. Кітаптарына сенім
5. Ахирет күніне сенім.
6. Тағдыр мен қазаға сенім.
7. Жақсы мен жаманға сенім.
Енді мұндай берік иманы бар ұрпақтан үміт күтуге болады. Ал сенімі жоқ адам ұмыт болады. Үмітсіз адамның алды қараңғы. Ал қараңғылықтан жарыққа шығаратын нұр - Құран.
Қасиетті кітап Құран ғасырдың бас шенінде көне араб тілінде жазылған. Қазіргі кезде Құран алпыстан аса тілге аударылды. Ең алғаш 1338 жылы Түрік тіліне аударылды. Құранда жүз он төрт сүре, алты мыңнан аса аяттары бар.
Халис-Ислам дінінің Құран кәрімнен кейінгі екінші орында тұрған қасиетті сөздер жиынтығы. Хадистер Мұхаммед пайғамбар мен оның серіктерінің істері мен сөздері жөніндегі нақыл, ұлағатты тәрбиелік сөздер жиынтығы – Хадистер әуелі ауызша таралып, кейін қағазға түсірілді. Қазіргі таңда ең беделді деген алты хадис жиынтығы бар. Құран мен хадистерді оқып отырсаңыздар әрбір сөзінің тәрбиелік мәні зор. Осы Құран мен Хадистердің ұлағатты өсиеттері – адамның адамгершілігінің бастауы. Қазақ халқы ежелден өзінің адамгершілік, парасаттылық, адалдық, қайырымдылық, ізеттілік қасиенерімен көзге түскен, имандылық қасиетті зор бағалаған. Сондықтан имандылык-адамгершілік тәрбиесі ұлттық дәстүрлердің бірі болған.
Имандылық тәрбиесі - бұл халық педагигикасында дәсіүріге, әдет-ғұрыпқав, байсалд мінез-құлыққа айналып, адам баласының өмір заңдылығы, жарғысы болып қалыптасқан. Имандылық тәрбиесі адам бойындағы
адамгершілік қасиеттердің жиынтығы. Мысалы: ізеттілік, әділеттілік, адалдық, достық, кішіпейілділік, үлкендерді сыйлау, қамқорлық, еңбек сүйгіштік, т.б. Міне соларды біразына тоқталып кетсек.
Бүтіндей қамту жағына ерекше көңіл қояды, бірақ оның ұсақ бөліктерін де естен шығармайды. Мәселен, аса күрделі математикалық есептерді шығаруда кездесетін қиыншылықтар мен қателерді бәрі-бәрін жан-жағынан қарастырады, ойы ұшқыр қажетті жағдайда оның барлық күшін бір бағытқа жұмылдыра алады. Ойдың ұшқырлығы мәселенің барлық жағын көре білуге мүмкіндік беретін оның кеңдігіне, ақылды икемділігіне де түрлі жорамалдарды тез таразылап, олардың жарамсыздарын алып тастауға мүмкіндік беретін сыншылдык қасиеттің ерекше дамуын қажет етеді.
Ақылды кісіні халқымыз ежелден ерекше қастерлеген. Мәселен, бұдан мың жыл бұрын қазақ жерінңи ұлы ойшылы Жүсіп Баласағүн: Ақылды қанша қараңғы болса да алысты көреді. Ақылды адамға екі дүниеде де жол ашық, деген болса, қазақ мақал-мәтелдерінде де ақылдылықтың осы жағына ерекше мән берген: Ақылдының айналасы — гулстан, ақылды кісі азбайды. Ақылды адам ақымақтан да бірдеңе үйренеді, ақылды арын қорғайды, ақылдының сөзі-ақ дарияның өзі, ақылдының сөзі қысқа.
Борыш пен жауапкершілік.
Бұл адамның үй-іші, әке-шешесі, тума-туыстарына қатысты перзенттік парызынан туындайтын қасиет. Мұның негізінде өзін әлпештеп, адам етіп өсірігендердің алдындағы жауапкершілігімен бар санасымен терең аңғарылып, түсіну. сондай-ақ осы арадағы өз парызымен қарызын қалай ақтау жолын ойластыру жатады.
Қазақ халқы да ертіреден ата-ананы құрмет тұтқан. Оның айғағы /Алты күн аш болсаң да ата-анаңды сыйла. Әкені сыйлаған әбүйірлі, шешені сыйлаған еліне сыйлы/.
/Жақсы қызмет — кәріге құрмет дегінен нақыл сөздер бар.
Алла тағала Құран кәрімде әке-шешеңнің хақысын әрі оларға байланысты істелінетін құрмет пен сүйіспеншілікті мына әмірлермен бұйырған: Құлшылықты тек қана аллаға етіңдер, әке шешеге жақсылық, игілік істеңдер, олардың біреуі не екеуі жандарыңда қарғайса, оларға түк деме, оларға зекіме, екеуіңе де сынайы сөз сөйле, ол екеуіне де кішірейіп мәрхамад құшағыңды жай да: Раббым, ол екеуі мені кішкентайымнан тәрбиелегендей, сен де оларды мәрхаматқа бөлей көр де.
1.2. Имандылық пен адамгершілікке тәрбиелеу.
Алла елшісі Мұхамедтің ислам тағлымдарын таратын, ақыретке сенуге шақырғаннан бері 1400-ге жуық уақыт өткен екен. Пайғамбарымыздың оншақты серіктерінің сенімімен басталған мұсылманшылық бұл күнде миллиардтан астам адамның жүрегіне ұялап, пәрменді әлеуметтік күшке айналым отыр.
Қазақтың тегі түркіден де, діні мұсылманнан. Ұлтымызды сақтап, тегімізді бүтіндеу үшін, тарихымызды, дінімізді түгендеу үшін жас ұрқақты ұлттық сауаттылыққа имандылыққа тәрбиелеуіміз керек. Имандылық тәрбиесінің мақсаты адамзатты ақиқатқа жетектеу болып табылады. Яғни, мемлекетіміздің, қоғамымыздың болашағына жауап беретін адал, мәдениетті, білімді азамат тәрбиелеу. Иман, инабат, адамгершілік, ізеттілік, ізгілік іздерінің қайнар көзі діни танымда, дінде жатыр. Дін – адамның күнәдан тазару жолы, адамды адамшылыққа бастау, тәрбиелеу жолы.
Қазақ халқының ата бабасынан келе жатқан байырғы діні – Ислам діні. Ислам ұлттық дін емес, ол әлемдік дін болып саналады.
Ислам дінінің бүкіл адамзат баласының мәдени өміріне қосқан үлесінің зор екенін мұсылман әлемі ғана емес, әрбір сауатты, көкірегі ояу азамат біледі.
Ислам діні - адамды рухани жағынан, әдеп, ибалысын, қанағат, мейірім шапағат, жанашырлық, бауырмалдық адалдық, ізгілік тәрізді жан тазалығына тәрбиелеу мектебі болды. Ислам тәрбиесі барлық уақытта адам баласына иманды үйретіп, иманға шақырып келді. Иман әрбір адамның жүрегінен орын алып, көкірегінде сақталады. Ал Иман дегеніміз – Аллаға, Алланың істеріне күмәнсіз сену дегенді білдіреді.
Дінге сенуге байланысты бұл ұғым халық арасында әдептіліктің ,яғни адамгершіліктің мәнін беретін ұғыммен ұштасып, әлеуметтік әдептілікті көрсететін мәнге ие болды. Өмір заңдылықтарын айқын сеніммен қарай, адамгершілік рәсімдері мен уәждерін, міндеттері мен мақсаттарын бұлжытпай орындайтын ақ ниетті, адал жүректі көңішл адамды – «иманды» адам дейміз. Иманды адам шығады. Бұл категориялар әрқашан адамның, қимылымен тәртібімен, іс-әректімен тікелей байланыста.
Сыпыра жырау "Бір дегенде не жаман" деп басталатын толғауында қоғамдық тұрмыстағы тәлім тәрбие ісінің өзегі болған үлкен екі мәселеге назар аударады: Ұлды ақылды, білімді етіп өсіру, Қызды әдепті, ибалыққа тәрбиелеу.
Бір дегенде не жаман!
Білімсіз өскен ұя жаман.
Екіншіден не жаман!
Елеусіз өскен қыз жаман.
Жастарды әдептілікке, сыйласымдықөа бейімдеуді үлкен мәселе етіп қояды. Жасы үлкендердің алдында әдептілік сақтап оларға құрмет көрсетуді талап етеді.
Ертеде бір шаруа кісі жалғыз баласына өзі теңдес біреудің қызын
алып береді, той тарқаған соң бір-екі күннен кейін келіп өз отауында қыз келіншектермен сөйлесіп отырып қатты күледі. Атасы сыртта дәрет алып отырып қатты күлгенін ерсі көріп "осыншама сықылдап күлген қай көргенсіздің баласы екен" депті. Содан бастап келін ұялып сөйлемей қояды. Кешке күйеуі келіп бірнеше күнге деиін күтіп, сонан соң шешесіне айтады. келеніңізге бірдеңенің салқыны тиген болар - деп, оны естіген ата-енесі түрлі бақсы балгерлерге емдетеді, бірақ одан ештеңе шықпайды. Келін ата-енссін өте жасы күтеді. Содан 6 жыл өтеді, тілі шықпай қалған соң 7 жылға
қарағанда баласына тоқал алуға рұқсат береді. Баласы біреуді
айттырып үйленеді, ол келмей жатып бұйыра сөйлейді. Сонда жігіттің бірінші әйелі мылқау шығып:
Келін, келін, келін-ай,
Келмей жатып сөзге бақ,
Мен келгелі жеті жыл
Сөйлегенім бүгін-ақ, - депті.
Бұрынғы келіннің сөйлегенің естіген атасы ақсары бас айтты: «Ойбай, балам, ана салпылдаған тоқалды құрт, ақ келіннің садағасы кетсін», - деп жаңа келген келіннің отауын да тіктірместен төркініне апарғызып тастайды. Кейін келіннің 7 жыл сөйлемей қойғаннан естігенде: «Ақ Сақалдыдан кеткен ағаттық, сайтанға болар тояттың» - депті атасы.
Әрине үлкеннің үлкендігі, кішінің кішілігі болу керек. Үлкенді сыйлау, біздің халқымыздың ежелгі дәстүрі. Ол дәстүр бойынша жастар үлкеннің алдын кесіп өтпеуге, сыпайы болуға қатты күлмеуге тиіс.
Әке-шешеге игілік істесеңдер Алла сендерді жарылқайды. Өйткені ол тәуба етушілерді әлбетте жарылқаушы деген сөздерді дәл бүгінгі күндері ата-
аналарын қарттар үйіне тапсырып жүрген қазақ жастарын ұялтары сөзсіз.
Ата-ана туралы қасиетті Мұхамедтің «Жұмақ – шешңнің аяғының астында деген бір ауыз сөзінің құдіреті қандай күшті одан артық теңеу болуы мүмкін емес.
Мұхамед ғ.с.-ге бір кісі келіп: «Құдіретті пайғамбарым, туған туыстарымның ішінен кімді ерекше құрметтеуім керек? - дегенде:
- Шешеңді, деді пайғамбар.
- Одан кейін кімді? — дегенде:
- Шешеңді.-деді пайғамбар.
- Одан соң кімді? - дегенде,
- Тағы да шешеңді —деді пайғамбар.
- Одан соң кімді деп төртінші рет сұрағанда әлгі кісіге:
- Әкеңді,одан соң туыстарыңды құрметте! - деп Пайғамбар жауап берді.
Бұдан байқайтынымыз шешені құрметтеу әкеге қарағанда үш есе артық болу керек дегсн түсінік береді.
Ежелден қазақ ұғымындағы: әке-шешеңді Меккеге үш рет жаяу арқалап апарсаң да қарыздан құтылмайсың деген сөздердің жауапкершілігін түсіне білуден адамның имандылығы мен адамгершілігінің дәрежесі байқалады. Борышты сезіну, оны орындау ми мен жүректің бірлескен жұмысын қажет етеді.
дүниенің қараңғы тереңде күнделікті тіршілік қамы, жазғы мезгіл
өрісі жайлау үшін, қысқы мал тебіні қыстау ықтасын үшін, осы екі қамға тоғысар ел талау құралы – надан, содыр билік мансап үшін алыс-жұлысты жүргені дау-шар, бодау-барымта, ұрлық-зорлық негізгі әрекет-кәсіп болған; ғылымнан ада болашақ жайы туралы саналы ойдан махрум жұрт та қалған жоқ. Қазақтың даласының соншалықты артта қалғандығы надандығы, "надандық-ғылым-білімнің жоқтығы"-деп осы надандықпен күреске түсті. Мұны өзінің алдына үлкен бағдарлама, зор мақсат етіп қойды. "Мақсатым - тілге ұстартып өнер шапшақ, наданның көзін ойып, көңілін ашпақ", деген нақыл сөзі осы жолда туған. Оның жастарға ең алдымен айтатын ақылы -талапты болу.
Ол: "Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге!!!"-
дейді де, осы "талап қыл" деген сөзін, насихат сөздерінде кеңейтіп былай дейді: "Білім – ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуелі білмек керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар, оларды білмей, іздегенмен табылмас. Әуелі білім-ғылым табылса, ондай мұндай іске жаратар едім деп, дүниенің бір қызықты нәрсесіне керек болар еді деп іздемеске керек. Адамның көңілі шын мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға "мейірленіп, тезірек қолға түседі".
Абайдың: "Дүниеде өзі, мал да өзі,
Ғылымның көңіл берсеңіз"
деген нақыл сөзі білім-өнердің кілті, өнер-өмір; мағыналы өмір деген пікірді айтады. Ақын қазақтың бұл күнге дейінгі ғылымсыз тіршілігін санатқа қоспай "Ғылымсыз дүние жоқ", деген берік байлам жасайды.
Ақынның нақыл сөздері өнер-білімді күрделі мақсат үшіи үйрену керектігін, жеке болымсыз себептер үшін үйрену ұзаққа бармайтынын аңғартып отырады: "Білім-ғылымды бір нәрсеге себеп қана үшін үйренсең, білімге деген көңіліңнің мейірімі асырап алған шешенің мейірімі сияқты болады".
Еңбекке үндеу ақшаның ең сүйікті тақырыбы. Оның нақыл сөздері өз халқын болашақ жарқын тіршілікке бастайтын еңбек туралы насихатқа толы.
Абай: "Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас,
Қардың суы секілді тезсуалар"
немесе: "Өз қайратыңа сүйеніп еңбегіңізді сау; еңбек қылсаң, қар жер де береді, құр тастамайды",- дейді.
Еріксіздік – бойға қорлық қана емес, өміріңнің өзі де бір баянсыз, берекесіз күйге келеді. Мұндай күйге түскен адам дүниеде жоқпен тең.
Абайдың адамгершілік тақырыбында айтылған нақыл сөздерінің жастардан рухани дүниесін тәрбиелеуде ерекше маңызы бар.
"Адамшылықтың алды – махаббат, әділет, сезім". Абайда бұл үшеуі бірлікте, олар жеке-жеке күйінде жарамсыз. "Әділет ізгіліктің анасы", "Кімде әділет жоқ болса, оның ұяты да жоқ". Ал, ұят жоқ жерде, туыстық, бауырмалдыққа, махаббатқа орын жоқ. Себебі – ұят тоқтық барша адамгершілік қарыздарлық нормаларына сенімді жоғалтады: "Кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы жоқ".
Адамды ұят келтіретін барша жөнсіз істерден сырт ұстайтын, оған жібермейтін күш адамның бойындағы ұстамдылық. Бұл болмаса, ақын қанша сезініп тұрғанымен, адам баласы ұя келтіретін қылықтан құр болмайды. Әріпте, ұятты сезінуге ақыл керек, егер ақылдың көзін қайратсыздық, әділетсіздік, жігерсіздік, байлаусыздық бүркесе, ақылды кісінің де адамшылдығы бұзылады.
Сол үшін де Абай: "Адам баласының көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін ұғып аларлық жүректе жіге.....